W zeszłym tygodniu żyliśmy wiadomością wprost ze Skandynawii. Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii trafiła do Richarda Tchallera. Już na samym wstępie, zanim będę powielać nieścisłość zaznaczę, że oficjalna i prawidłowa nazwa prestiżowej nagrody, to Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Nie chcę po raz kolejny opisywać osiągnięć i pracy tegorocznego laureata. Sam Nobel za osiągnięcia w naukach ekonomicznych jest dość ciekawą nagrodą, której warto poświęcić chwilę rozważań. Dlaczego to Alfred Nobel nie jest jej pomysłodawcą i jaka jest rola Banku Szwecji w tym przedsięwzięciu? Pytań jest jeszcze więcej, niż mogłoby się to wydawać…
Czy Alfred Nobel brał pod uwagę nauki ekonomiczne?
O samej historii Nagrody A. Nobla można przeczytać wiele. Trudność pojawia się, gdy chcemy przeanalizować interesującą nas dziedzinę nauk ekonomicznych. Często powielane jest stwierdzenie o przyznawaniu nagrody Nobla „z ekonomii”. Nie jest to błąd, jednakże warto przyznać, że w pełni prawidłowa nazwa to: Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Skoro znamy już pełną nazwę prestiżowej nagrody, to warto odpowiedzieć na nurtujące pytanie. Czy Alfred Nobel zaproponował, by nagradzać naukowców nauk ekonomicznych? Otóż nie. Ekonomia to jedyna dziedzina nieujęta w testamencie pomysłodawcy. Wiadomo, że Nobel spisał testament, w którym cześć swojego majątku przekazał pod tzw. zarząd powierniczy. Badacze historii nagrody Nobla przytaczają fragment testamentu:
„Dochody płynące z funduszu, który wykonawcy mojej ostatniej woli utworzą przez zainwestowanie w bezpieczne papiery wartościowe pozostawionego przeze mnie kapitału, będą corocznie rozdzielane w formie nagród między tych (…) wyświadczyli ludzkości największe dobrodziejstwa”1. W testamencie wymieniane są kolejno dziedziny: fizyka, chemia, medycyna, literatura, czy działania pokojowe. Gdzie zatem jest ekonomia? Alfred Nobel pominął tę naukę, ale o jej istocie przypomniała sobie ważna instytucja finansowa.
Jaka była rola Banku Szwecji?
Alfred Nobel mimo tego, że nie ufundował ani nie zainicjował nagrody w dziedzinie nauk ekonomicznych, to nie był ekonomicznym ignorantem. Jako przedsiębiorca znał ówczesne prawa rynku i gospodarki. Sam przecież potrafił zbić majątek na produkcji dynamitu i innych materiałów wybuchowych. Musiało minąć około 67 lat nim zauważono, że nauki ekonomiczne, które mają niezwykle istotny wpływ na funkcjonowanie społeczeństwa zasługują na wyróżnienie jak pozostałe dyscypliny. Bank Szwecji wysunął pewną propozycję. W 1968 roku z okazji trzechsetletniej rocznicy istnienia instytucji, władze banku postanowiły sfinansować szóstą kategorię w nagrodzie Nobla. W ten sposób od 1969 roku, wybitnym ekonomistom przyznaje się Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Co ciekawe, nie bez przyczyny w tytule nagrody podkreślono, że są to „nauki ekonomiczne”. W zamyśle Banku Szwecji było i jest nagradzanie naukowców, którzy nie są powiązani ściśle z ekonomią, ale także jej pokrewnymi naukami. Sama nazwa nagrody w języku szwedzkim od lat pozostaje niezmienna, sytuacja ma się trochę inaczej, jeśli chodzi o brzmienie w języku angielskim. Na przestrzeni ponad 40 lat angielska nazwa ulegała transformacjom.
Jak dostać Nobla z nauk ekonomicznych?
Zasady są dość powszechne i prawie takie same jak w przypadku innych kategorii. Wszystko wychodzi od Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk. Tworzy się Komitet ds. Nagrody w Dziedzinie Nauk Ekonomicznych Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk. Potem na rok poprzedzający przyznanie nagrody, przeważnie we wrześniu, rozsyłane są zaproszenia głównie do członków: Akademii, Komitetu noblowskiego z dziedziny ekonomii. Zaproszenia otrzymują też wybrani profesorowie przeważnie ze skandynawskich uczelni (znawcy nauk ekonomicznych). Co ciekawe, zapraszani są także poprzedni laureaci nagrody w tej dziedzinie. Z końcem lutego mija termin nadsyłania proponowanych kandydatów. Potem rozpoczyna się praca zespołów eksperckich, którzy wybierają spośród kandydatów, tego lub tych (maksymalnie trzech), którzy zostaną nagrodzeni. Szczegółowy raport z typami przedstawia się członkom Wydziału Nauk Społecznych Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk. Do nich należy podjęcie finalnej decyzji i ogłoszenie jej wyników. Kandydaci muszą wyróżniać się oryginalnością swojej pracy naukowej, jej praktycznością i wpływem na życie gospodarcze.
Kto? Ile? I za co?
Do 2017 roku włącznie przyznano 49 nagród, dla 79 laureatów. No właśnie dlaczego nagród jest mniej niż laureatów? Co roku nagroda Nobla, w tym przypadku z dziedziny nauk ekonomicznych, może być rozdzielona między kilku kandydatów. Pamiętajmy jednak, że nie więcej niż trzech. Nagroda za ekonomiczne osiągnięcia to medal, dyplom i kwota pieniężna. Najbardziej popularnym obszarem badań, w którym nagradzano laureatów była makroekonomia. Wśród laureatów nie zabrakło tych, którzy badali mikroekonomię, stosunki gospodarcze, ekonomikę rozwoju, finanse, ekonometrię, a w tym roku nawet ekonomię behawioralną.
Wśród laureatów największą liczbę stanowią ci powiązani University of Chicago. Tak było również w przypadku tegorocznego laureata Richarda Thallera. Jedynie jedna kobieta otrzymała Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych, a była nią Elinor Ostrom w 2009 roku.
Początkowo kapitał, który powierzył swoim spadkobiercom Nobel do inwestowania w bezpieczne papiery wartościowe na rzecz laureatów nagrody, wart był ok. 1,7112 mln SEK (w przeliczeniu na obecną wartość korony szwedzkiej). W 2017 roku łączna wartość przeznaczona na ufundowanie nagród sięgnęła 9 mln SEK.
Kto był pierwszym laureatem?
Pierwsza nagroda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych przypadła w 1969 roku dwóm laureatom. Ragnar Frich i Jan Tinbergen choć pochodzący z dwóch różnych krajów (Norweg i Holender) zostali nagrodzeniu w obszarze badawczym zwanym makroekonometrią. Jak Komisja uzasadniła osiągnięcia dwóch naukowców? W uzasadnieniu napisano, że nagrodę przyznaje się im za „rozwinięcie i zastosowanie modeli dynamicznych w analizie procesów ekonomicznych”. Mówiąc prościej, naukowcy pracowali nad uzasadnianiem procesów ekonomicznych w oparciu o opisy statystyczno-matematyczne. R. Frisch do dziś uważany jest za „ojca” ekonometrii. Jednakże obaj stali się pionierami i fundamentem badań ekonometrycznych.
Czy nagrodzono za rynki finansowe?
Oczywiście nagroda im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych trafiła także do badaczy rynków finansowych. W 2013 roku trio w postaci: Roberta Schillera, Eugene Fama oraz Larsa Petera Hansena otrzymało nagrodę za: „empiryczne analizy cen aktywów”. Mówiąc najprościej, laureaci przez swoją pracę pokazali jak funkcjonują rynki finansowe. Wyjaśnili mechanizmy wyceny aktywów. Co ciekawie, każdy z nich jest wybitnym naukowcem. Schiller ostrzegał przed pęknięciem bańki na rynku nieruchomości w 2008 roku. Od lat badał prawidłowości na rynkach finansowych i przyczyny zmienności cen aktywów. Kolejny laureat Lars Peter Hansen ceniony jest za wkład naukowy w rozwój narzędzi pozwalających w na testowanie teorii w stosunku do cen aktywów. Ostatni z nich, Eugene Fama, jest nazywany ojcem współczesnych finansów. Już od lat. 60. badał wpływ na wyceny aktywów. Jego wczesne badania pozwoliły na powstanie hipotezy rynku efektywnego. Żeby było ciekawie, wspomniana hipoteza Fama jest krytykowana przez Schillera.
Dorobek naukowy badaczy rynków finansowych został w końcu doceniony przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk. Największym atutem trzech naukowców są ich publikacje i sposób w jaki tłumaczą funkcjonowanie rynków finansowych. Dodatkowo prace naukowe tych trzech laureatów miały wpływ na powstawanie tzw. funduszy indeksowych (rodzaj funduszy inwestycyjnych).
Czy potrzebujemy Nobla z nauk ekonomicznych?
W porównaniu do pozostałych pięciu dziedzin, potocznie zwany ekonomiczny Nobel, jest novum. Krytycy powstałej u schyłku lat 60. XX wieku nagrody, jako koronny argument wysuwają stwierdzenie - nauki ekonomiczne są zbyt teoretyczne. Według nich są tylko opisem rzeczywistości i próbą analizy praw jakimi rządzą się współczesne gospodarki. Jest to podejście niezwykle ignoranckie. Oczywiście, wśród ekonomistów zdarzają się badacze-teoretycy. Jednakże, wkład naukowy dotychczasowych noblistów w dziedzinie nauk ekonomicznych pozwolił na poszerzenie wiedzy i zrozumienie praw rządzących rynkami finansowymi, stosunkami gospodarczymi i wieloma nierozerwalnymi z kształtowaniem polityki gospodarczej dziedzinami. Nobliści tacy jak np. Alvin A. Roth – wykorzystujący teorię gier do „naprawy rynku”. Jak sam twierdzi ekonomia może być użyteczna w życiu codziennym. Tak naprawdę jesteśmy uzależnieni od ekonomii. Już zarządzając własnymi finansami, planując wydatki i inwestując chociażby w samorozwój, mamy do czynienia z naukami ekonomicznymi. Błędem jest więc lekceważenie „ekonomicznych noblistów”. Oczywiście, jedni przysłużyli się bardziej, a drudzy mniej do wdrażania w życie ekonomicznych teorii, które następnie zostały przekute w praktykę.
1J. Misala, Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii 1969-2009, Politechnika Radomska 2011.
