Większość Polaków nie posiada oszczędności, które pozwoliłyby im na przeżycie roku bez otrzymywania bieżącego wynagrodzenia. Fakt ten w obliczu bardzo pesymistycznych prognoz wysokości przyszłych świadczeń emerytalnych, jednego z najwyższych w Europie wieku emerytalnego, czy chociażby stosunkowo późnego wejścia młodych ludzi w rynek pracy oraz wysokiego stopnia jego prekaryzacji nie napawają optymizmem. Nie trzeba posiadać rozległej wiedzy ekonomicznej, aby wysnuć wniosek - już za kilkanaście lat polscy emeryci, którzy nie gromadzili oszczędności podczas swojej aktywności zawodowej będą po prostu biedni, żaś ich świadczenia mogą być znacznie niższe niż obecnie, czego nie zdołają zatuszować nawet rozległe transfery socjalne. Świadomość ekonomiczna w naszym kraju w wielu powodów jest na niskim poziomie, co przekłada się na fakt, że wciąż niewiele osób odkłada na emeryturę. Remedium na ten istotny problem mają być wchodzące w życie już w lipcu tego roku Pracownicze Plany Kapitałowe, które obejmą niemal wszystkich zatrudnionych, jednocześnie mogąc tchnąć życie w polski rynek kapitałowy. Czym są PPK, co trzeba o nich wiedzieć i w jaki sposób mogą wpłynąć zarówno na giełdę, jak i całą polską gospodarkę?
Zapowiadane od wielu miesięcy przez rząd Pracownicze Plany Kapitałowe zostały uregulowane na mocy ustawy z 4 października 2018 r., która weszła w życie z pierwszym dniem 2019 r. Wbrew wielu opiniom PPK nie są reformą systemu emerytalnego, lecz niezależnym od niego powszechnym systemem długoterminowego oszczędzania, współtworzonym przez samych pracowników, pracodawców oraz państwo. Brzmi to wyjątkowo górnolotnie, warto jednak przyjrzeć się praktycznemu modelowi działania PPK, które zaczną obowiązywać już od lipca tego roku. Wprowadzenie powszechnego systemu nastąpi w kilku etapach, łącznie trwających dwa lata i obejmie zasięgiem wszystkie firmy zatrudniające przynajmniej jedną osobę (nie dotyczy to jednoosobowych działalności gospodarczych, czyli osób samozatrudnionych).
Jako pierwsze PPK muszą wprowadzić przedsiębiorstwa zatrudniające co najmniej 250 osób - obowiązek ten wchodzi w życie z dniem 1 lipca 2019 r. Firmy zatrudniające co najmniej 50 pracowników wprowadzą PPK od stycznia 2020 r., zaś przedsiębiorstwa z przynajmniej 20 pracownikami 1 lipca 2020 r. Obowiązek wprowadzenia PPK w przypadku mniejszych firm oraz wszystkich jednostek sektora finansów publicznych wejdzie w życie z pierwszym dniem 2021 r.
Na czym polegają PPK?
Zasada działania systemu jest dość prosta - każdego miesiąca pracownik, który chce i może korzystać z PPK będzie odkładał minimum 2% wartości brutto swojego wynagrodzenia na osobisty rachunek oszczędnościowy, zaś jego pracodawca będzie ze swojej kieszeni dokładał przynajmniej 1,5%. Oprócz opłaty podstawowej, na konto PPK będzie można dobrowolnie wpłacać wyższe kwoty - zatrudniony może dokładać maksymalnie kolejne 2% swojego wynagrodzenia, zaś pracodawca 2,5%, co łącznie może dać miesięczne wpłaty na osobiste konto PPK w wysokości do 8% wartości brutto wynagrodzenia.
Warto zauważyć, że comiesięczna wpłata, jaką pracodawca zobowiązany jest przekazywać na konta PPK swoich pracowników nie może być odejmowana (potrącana) z ich wynagrodzenia. Oprócz tego, wpłaty pracodawcy będą zwolnione ze składek na ubezpieczenia społeczne. PPK jest jednak programem, do którego dokłada się również państwo. W jaki sposób? W postaci jednorazowej wpłaty powitalnej w wysokości 250 złotych, która będzie obowiązywać do końca 2020 r., a także w postaci corocznej dopłaty do indywidualnych kont PPK w wysokości 240 zł.
Próg minimalnej comiesięcznej wpłaty dla pracownika może zostać obniżony z 2% do 0,5% w przypadku, w którym jego łączne wynagrodzenie nie przekracza wysokości 1,2-krotności płacy minimalnej - obecnie jest to kwota wynosząca 2660 złotych brutto (przy minimalnym wynagrodzeniu na poziomie 2216,70 PLN).
Dla kogo PPK?
Pracownicze Plany Kapitałowe są programem całkowicie dobrowolnym, jednak z kilkoma istotnymi zastrzeżeniami. Aby nie brać w nim udziału, należy się z niego wypisać, składając pisemne oświadczenie o rezygnacji z PPK u swojego pracodawcy. Innymi słowy - będąc zatrudnionymi, nie musimy robić nic, aby rozpocząć odkładanie części swojego wynagrodzenia w ramach PPK, jeśli jednak nie mamy na to ochoty, musimy podjąć wysiłek złożenia oświadczenia o rezygnacji. Co więcej, rezygnacja z PPK nie jest jednorazowa i permanentna - co cztery lata następować będzie ponowne wpisanie do programu PPK. Stąd też osoby które konsekwentnie nie będą chciały brać udziału w programie, zobowiązane będą do składania rezygnacji wielokrotnie, raz na cztery lata.
Z PPK zrezygnować będzie można w każdej chwili, zaś kwestia wypłat środków z indywidualnych kont opisana jest w dalszej części artykułu.
Pracowniczymi Planami Kapitałowymi objęci będą wszyscy pracownicy zatrudnieni na umowach, w ramach których odprowadzane są składki emerytalne i rentowe. Mowa więc zarówno o umowach o pracę, cywilnoprawnych, czy o pracę nakładczą. Program nie będzie jednak dostepny dla osób samozatrudnionych. PPK obejmują wszystkich zatrudnionych (spełniających opisane wyżej warunki stosunku pracy) w wieku od 18 do 55 lat. Osoby powyżej 55 roku życia mogą dobrowolnie zapisać się do PPK, o ile nie skończyły 70 lat.
Wypłaty zgromadzonych środków
Sam model gromadzenia środków na indywidualnych kontach w ramach Pracowniczych Planów Kapitałowych nie powinien budzić większych zastrzeżeń. Co jednak w przypadku najbardziej kluczowych aspektów całego programu - warunków i możliwości wypłat zgromadzonych środków?
Jak wspomniano wcześniej, z udziału w PPK można zrezygnować w dowolnym momencie, co jest równoznaczne z tym, że wypłata zgromadzonych oszczędności również możliwa jest w każdej chwili. Jak nietrudno się jednak domyślić, jest to obarczone istotnymi konsekwencjami.
Aby wypłacić fundusze z indywidualnego konta PPK należy złożyć wniosek o zwrot środków u swojego pracodawcy. Zgromadzona kwota wówczas zostanie jednak pomniejszona o podatek od dochodów kapitałowych (tzw. podatek Belki), wynoszący 19%. To jednak nie wszystko - suma środków wpłaconych na konto PPK przez pracodawcę (od 1,5% do 4% wysokości brutto wynagrodzenia) zostanie pomniejszona o 30%, ze względu na to, że były one zwolnione ze składek na ubezpieczenia społeczne. Oprócz tego, decydując się na wypłatę środków z konta PPK w dowolnym momencie, całkowicie rezygnujemy z sumy dopłat ze strony państwa (powitalnej i rocznych). Jak widać, ustawodawca postarał się, aby skutecznie zniechęcić uczestników PPK do wypłaty oszczędności w dowolnym momencie.
Kiedy zatem opłaci się wypłata środków zgromadzonych w ramach PPK?
Najbardziej korzystną opcją jest ta, która pozwala na uniknięcie podatku od dochodów kapitałowych - aby nie zapłacić 19% podatku od gromadzonych przez lata oszczędności należy poczekać do 60. roku życia i skorzystać z preferencyjnej formy wypłaty. Daje ona możliwość jednorazowego wypłacenia do 25% środków zgromadzonych na indywidualnym koncie PPK, zaś resztę środków będzie można wypłacić w ratach rozłożonych na minimum 120 miesięcy (10 lat). W przypadku, w którym początkowa kwota wypłaty będzie większa niż 25% lub liczba rat będzie mniejsza od podanych 120, naliczony zostanie podatek Belki. Jak widać, ustawodawca dba również o to, aby uczestnicy programu po osiągnięciu 60. roku życia nie zachłysnęli się swoimi oszczędnościami.
Oczywiście nie oznacza to, że po przekroczeniu sześćdziesięciu lat trzeba zlecić wypłatę z konta PPK - środki można gromadzić dalej, aż do zakończenia aktywności zawodowej lub osiągnięcia 70. roku życia.
Oprócz tego, ustawodawca pozwala osobom, które ukończyły 60 lat na dokonanie tzw. wypłaty transferowej i przeniesienia środków zgromadzonych w ramach PPK na polisę ubezpieczeniową z prawem do świadczenia okresowego lub na rachunek lokaty terminowej. Wypłata transferowa również wiąże się z uniknięciem podatku od dochodów kapitałowych.
To jednak nie wszystko, gdyż ustawa o PPK pozwala na preferencyjną wypłatę zgromadzonych w ramach programu środków również przed sześćdziesiątym rokiem życia w dwóch szczególnych przypadkach. Pierwszym z nich jest chęć pokrycia wkładu własnego przy zaciąganiu kredytu hipotecznego. Do tego celu można wykorzystać nawet całość środków zgromadzonych dotychczas na koncie PPK. Są jednak dwa warunki - wnioskujący nie może mieć więcej niż 45 lat i przede wszystkim będzie zobowiązany do zwrotu wszystkich środków z PPK, które przeznaczył na wkład własny do kredytu.
Drugim przypadkiem jest poważna choroba uczestnika PPK lub członka jego najbliższej rodziny (małżonka lub dziecka) - wówczas może on wypłacić maksymalnie do 25% zgromadzonych środków, bez konieczności ich późniejszego zwrotu.
Czy nikt nie połakomi się na nasze oszczędności?
W wielu dyskusjach dotyczących PPK słychać obawy dotyczące bezpieczeństwa gromadzonych środków - czy za jakiś czas nie dojdzie do likwidacji lub modyfikacji państwowego programu na warunkach niekorzystnych dla jego uczestników, podobnie jak ma to obecnie miejsce w przypadku Otwartych Funduszy Emerytalnych? PPK to program długoterminowy, którego zasady funkcjonowania precyzyjnie określone są w ustawie. Na przestrzeni wielu lat krajobraz polityczny, składy kolejnych rządów, czy chociażby sytuacja gospodarcza mogą ulegać radykalnym i nieprzewidywalnym zmianom, które mają szansę wpłynąć na przyszłe nowelizacje ustawy o PPK. Można zakładać wiele mniej lub bardziej prawdopodobnych scenariuszy, należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że środki gromadzone w ramach PPK są prywatną własnością biorącego w nim udział zatrudnionego i podlegają dziedziczeniu. Prywatny charakter oszczędności został wyszczególniony w art. 3 ust. 2 Ustawy o PPK.
Kto wprowadzi PPK?
Jak wspomniano wcześniej, każdy pracodawca zobowiązany jest do wprowadzenia Pracowniczych Planów Kapitałowych.
Jedynymi wyjątkami są tutaj firmy będące jednoosobowymi działalnościami gospodarczymi oraz przedsiębiorstwa prowadzące alternatywne Pracownicze Plany Emerytalne (PPE), o ile PPE objętych jest przynajmniej 25% pracowników, a składka oszczędnościowa wynosi przynajmniej 3,5% wartości ich wynagrodzenia. Oprócz tego, konieczność wprowadzenia PPK ominie również mikroprzedsiębiorstwa (zatrudniające mniej niż 10 osób), o ile każdy z ich pracowników złoży rezygnację z udziału w programie.
Każda firma biorąca udział w PPK zobowiązana będzie do wybrania instytucji zarządzającej, z którą podpisze umowę o zarządzanie PPK oraz o prowadzenie indywidualnych kont w imieniu swoich pracowników. Wybór instytucji zarządzającej PPK odbędzie się w porozumieniu pracodawcy z organizacją związkową lub reprezentacją pracowników. Po podpisaniu umowy pracodawca zobowiązany będzie do automatycznego pomniejszania wynagrodzenia swoich pracowników o 2% i przekazywania tej sumy na ich konta PPK, a także do dodatkowego dopłacania przynajmniej 1,5% ze swojej kieszeni. Wymagać będzie to od pracodawców nie tylko nakładów finansowych, ale też najprawdopodobniej przebudowy dotychczasowych systemów rozliczeń. Największe firmy (zatrudniające przynajmniej 250 osób) zobowiązane są do podpisania umów z instytucjami zarządzającymi PPK do pierwszego dnia lipca tego roku. Nie musi to jednak oznaczać, że pierwsze składki na indywidualne konta PPK trafią w nich już w lipcu.
Co, jeśli zmienimy pracodawcę?
Czasy, w których pracodawcę zmieniało się raz na kilkanaście lat lub pracowało się w jednym miejscu aż do emerytury bezpowrotnie minęły. Co zatem z naszym indywidualnym kontem PPK po zmianie pracy, skoro umowę z instytucja zarządzającą funduszami podpisał w naszym imieniu dotychczasowy pracodawca?
Zgodnie z ustawą o PPK, pracownik może zdecydować o przeniesieniu dotychczas zgromadzonych środków na nowe konto PPK zarządzane przez instytucję wybraną z ramienia kolejnego pracodawcy. Ma on także możliwość pozostawienia środków na dotychczasowym koncie PPK, wtedy jednak nowy pracodawca musi przejąć umowę o zarządzanie środkami od poprzedniego, co w przyszłości może generować liczne komplikacje.
W przypadku utraty pracy, uczestnik utrzymuje swoje dotychczasowe konto PPK bez comiesięcznych wpłat. Ma również możliwość wypłaty zgromadzonych środków w dowolnym momencie, na zasadach opisanych w poprzednich częściach artykułu.
Kto zarządza funduszami z PPK?
Środki gromadzone w ramach Pracowniczych Planów Kapitałowych będą aktywnie zarządzane przez uprawnione do tego instytucje finansowe wpisane do ewidencji PPK. O status instytucji zarządzającej PPK mogą ubiegać się fundusze inwestycyjne zarządzane przez Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych (TFI), fundusze emerytalne zarządzane przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne lub zakłady ubezpieczeń. Ewidencja instytucji PPK prowadzona jest przez Polski Fundusz Rozwoju, zaś sam proces aplikacyjny kontrolowany przez Komisję Nadzoru Finansowego.
Aktualnie (czerwiec 2019) na liście podmiotów zarządzających środkami z PPK znajduje się trzynaście instytucji, wśród których dominują TFI (m.in. PKO, PZU, czy Santander). Fakt, że Pracowniczymi Planami Kapitałowymi objętych zostanie ponad 10 mln obywateli oznaczać będzie w dłuższej perspektywie znaczny zastrzyk kapitału zarówno dla instytucji zarządzających, jak i dla samego rynku kapitałowego.
Jak zarządzane będą środki z PPK?
To, w jaki sposób zarządzane będą środki gromadzone w ramach Pracowniczych Planów Kapitałowych jest kluczowym czynnikiem decydującym o zasadności ich wprowadzania. Podmioty zarządzające PPK będą inwestować środki w aktywnie zarządzane fundusze zdefiniowanej daty, dywersyfikujące ryzyko inwestycyjne na podstawie wieku konkretnego uczestnika programu. Środki inwestowane będą w dwa rodzaje instrumentów - udziałowe oraz dłużne. Aktywa inwestowane w instrumenty udziałowe, takie jak akcje, prawa poboru, czy inne zbywalne papiery wartościowe cechować będą się mniejszą awersją do ryzyka i potencjalnie wyższymi stopami zwrotu. Aktywa inwestowane w instrumenty dłużne, takie jak obligacje skarbu państwa, bony skarbowe, czy certyfikaty depozytowe mają natomiast cechować się niższym ryzykiem inwestycyjnym. Jak zatem dywersyfikowany będzie koszyk inwestycyjny w zależności od wieku uczestnika programu?
Stopień ryzyka podzielony zostanie na pięć części - pierwsza z nich obowiązywać będzie dla uczestników PPK do 40. roku życia i obejmować będzie od 60% do 80% aktywów inwestowanych w instrumenty udziałowe oraz od 20% do 40% w instrumenty dłużne, co ma przekłada się na najmniejszą awersję do ryzyka. Ostatni stopień dywersyfikacji wprowadzony zostanie po osiągnięciu 60. roku życia przez konkretnego uczestnika PPK i zakłada on maksymalną redukcję ryzyka polegającą na przeważeniu koszyka inwestycyjnego przynajmniej 85% aktywami zainwestowanymi w instrumenty dłużne (tym samym maksymalnie 15% w instrumenty udziałowe). W tabeli poniżej znajduje się pełen wykaz poziomów dywersyfikacji uzależnionej od wieku uczestnika programu.
Oczywistym jest, że podmioty znajdujące się w ewidencji PPK będą zarządzać funduszami pobierając za to opłatę - zgodnie z ustawą może ona wynosić maksymalnie 0,5% wartości zarządzanych aktywów rocznie, może być jednak niższa. Fundusze będą również mogły zarobić na swojej skuteczności - jeżeli osiągnięta przez nie roczna stopa zwrotu będzie wyższa od stopy referencyjnej NBP (aktualnie 1,5%), będą one mogły przyznać sobie dodatkowe wynagrodzenie w wysokości 0,1% wartości zarządzanych aktywów.
