Podatek od towarów i usług, powszechnie nazywany VAT-em (ang. value-added tax) obowiązuje w Polsce już od ponad ćwierćwiecza, dokładnie rok temu obchodząc dwudziestopięciolecie swojego istnienia. Jest to kluczowy podatek z punktu widzenia finansów państwa, odpowiadający za niemal połowę wpływów do budżetu, stąd też w obliczu szeroko zakrojonych transferów socjalnych, jakie planuje rząd, nie powinny dziwić próby zwiększania jego ściągalności i ograniczania szarej strefy oraz tzw. luki vatowskiej. O jego wysokiej efektywności budżetowej świadczyć może chociażby fakt, że jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku korzystało z niego zaledwie dziesięć państw, podczas gdy obecnie grono krajów, w których obowiązuje VAT przekracza liczbę 160. W Polsce podatek od towarów i usług został wprowadzony dokładnie 5 lipca 1993 r., od tego czasu w kwestii VAT-u w Polsce zmieniło się bardzo wiele - początkowo ustawa liczyła szesnaście stron, obecnie zaś jest ich ponad trzysta.
Ponad ćwierć wieku VAT
Wprowadzony w lipcu 1993 r. podatek VAT zastapił obowiązujący wcześniej podatek obrotowy, obejmujący wyłącznie dobra konsumpcyjne stawką 20% od produktów oraz 5% od usług. Mimo tego, że w ciągu ostatnich dwudziestu sześciu lat ustawa o podatku od towarów i usług przeszła ponad pięćset nowelizacji, jej kluczowy parametr, jakim jest wysokość stawki podstawowej, zmieniała się tylko dwukrotnie. Początkowo wynosiła ona 22%, aż do „tymczasowego”, trwającego do dziś, zwiększenia jej do 23% wraz z pierwszym dniem stycznia 2011 r. Wówczas wprowadzono również nową stawkę obniżoną 5% (m.in. pieczywo, nabiał, mięso, książki) oraz podwyższono pierwotną stawkę z 7% do 8% (m.in. część usług i produktów spożywczych)
O tym jak na przestrzeni lat zmieniła się rola podatku VAT w budżecie kraju najlepiej świadczyć może fakt, że w pierwszym roku jego obowiązywania (1993 r.) wpływy z jego tytułu wyniosły 5,1 mld złotych, co wówczas stanowiło 7,5% dochodów budżetowych Skarbu Państwa. Dla porównania, wg założeń ustawy budżetowej na 2019 r., wpływy do państwowej kasy wyniosą niecałe 388 mld złotych, z czego ponad 45% będą stanowić środki pozyskane właśnie z podatku VAT (179 mld PLN).
Ustawa o podatku od towarów i usług początkowo nie była efektywna z perspektywy budżetu państwa ze względu na wiele luk i zwolnień z podatku, np. za transakcje udzielania licencji czy też oddania gruntów w użytkowanie wieczyste. Największą zmianę dotyczącą podatku wyznacza nowa ustawa z 11 marca 2004 r., której przyjęcie było konieczne ze względu na wejście Polski do Unii Europejskiej.
Rekord skuteczności
Jak w styczniu z nieskrywaną satysfakcją poinformował premier Mateusz Morawiecki, wpływy z podatku VAT w 2018 r. wyniosły rekordowe 175 mld złotych, co jest kwotą o niemal 10 mld PLN wyższą od pierwotnie zakładanych 167 mld PLN. Rząd planuje w tym roku pozyskać z tytułu podatku VAT kolejną rekordową kwotę 179 mld złotych, jak jednak twierdzi premier, przekroczenie okrągłej sumy 180 mld PLN nie powinno stanowić problemu. Warto przypomnieć, że 2017 r. państwo z tytułu podatku VAT uzyskało „jedynie” niecałe 157 mld złotych, podczas gdy w 2016 r. była to kwota 126,5 mld złotych. Jak nietrudno zauważyć, szumnie ogłaszany przez rząd program uszczelniania VAT i zacieśniania luki podatkowej przynosi rezultaty - luka VAT w zeszłym roku wyniosła 12,5% i była zauważalnie niższa niż rok wcześniej (15,4% w 2017 r.). Co więcej, rząd ma ambitne, choć mało realne plany obniżenia lubi vatowskiej do poziomu 5% w 2020 r. - zwiększenie dyscypliny podatkowej jest konieczne do sfinansowania szeroko zakrojonych transferów socjalnych, obejmujących m.in. rozszerzenie programu Rodzina 500+ na pierwsze dziecko, który od przyszłego roku będzie kosztował budżet państwa ponad 40 mld złotych rocznie. Należy więc spodziewać się kolejnych rządowych kroków w celu zacieśniania dyscypliny podatkowej. Dowodem na to jest funkcjonowanie systemu STIR, mającego na celu m.in. ograniczanie luki vatowskiej, wprowadzenie Jednolitego Pliku Kontrolnego (JPK) dla przedsiębiorców, czy mechanizmu podzielonej płatności (Split Payment), a także medialne zatrzymania przez CBA osób zaangażowanych w wyłudzanie VAT-u i tworzenie tzw. „karuzel vatowskich”.
Co więcej, we wrześniu wejdzie w życie kolejna nowelizacja ustawy o podatku VAT, m.in. rozszerzająca obowiązkowy zakres split payment, której ostatecznego brzmienia jeszcze nie znamy.
Polska na tle Europy
Stawka podstawowa podatku VAT w Polsce nie należy do najniższych, można wręcz uznać ją za jedna z najwyższych w Europie. Zgodnie z dyrektywą UE, wysokość podstawowej stawki VAT nie może być niższa niż 15% i obecnie żaden kraj członkowski takiej nie posiada - ostatnim krajem ze stawką 15% był Luksemburg, który w 2014 r. zdecydował się na zwiększenie jej do 17%, co wciąż jest najniższą wartością, obok Malty z 18% stawką podstawową. Polska ze swoimi 23% plasuje się na górze tabeli ustępując m.in. Finlandii, Grecji, Szwecji, czy Danii. Niewątpliwym liderem wysokości podstawowej stawki VAT są darzone dużą sympatią przez partię rządzącą Węgry ze swoją 27% podatkiem. Mimo tego, że stawka VAT w Polsce nie jest najniższa, jej wysokość cechuje się dużą stabilnością na tle pozostałych krajów UE - została podniesiona jedynie raz w ciągu ostatniego ćwierćwiecza, podczas gdy nie uległa żadnym zmianom jedynie w Austrii, Szwecji i Danii. Co ciekawe, 21 krajów członkowskich zdecydowało się na podniesienie stawek VAT, podczas gdy jedynie Rumunia dokonała jej dwukrotnego obniżenia (2014 r.: z 24% do 20% i 2017 r.: z 20% do 19%).
