8 grudnia Rada Najwyższa uchwaliła w drugim czytaniu nowelizacje ustaw o mniejszościach narodowych, oświacie, mediach, samorządzie lokalnym, szkolnictwie wyższym, powszechnym szkolnictwie średnim oraz języku państwowym (zob. Aneks). Jeszcze tego samego dnia podpisał je prezydent Wołodymyr Zełenski. Zmiany wprowadzono w ramach realizacji uwag Komisji Weneckiej (KW) wskazanych w raporcie Komisji Europejskiej z 8 listopada jako jedna z czterech rekomendacji, które Ukraina musi wdrożyć, aby rozpocząć negocjacje akcesyjne z Unią Europejską.
Komentarz
- Nowelizacje wnoszące poprawki do szeregu ustaw zawierających zapisy o prawach mniejszości narodowych w znacznej mierze spełniają rekomendacje KW i stanowią ważny argument dla formalnego otwarcia rozmów o członkostwie na szczycie Rady Europejskiej 14–15 grudnia. Zmiany w prawodawstwie były najtrudniejszymi spośród wszystkich siedmiu wymogów sformułowanych przez Komisję Europejską w czerwcu 2022 r. i wielokrotnie wzbudzały krytykę Kijowa. W najbardziej kontrowersyjnej kwestii – zasad kształcenia w językach mniejszości w szkolnictwie średnim – ograniczają obowiązek prowadzenia nauczania w języku państwowym do przedmiotów o znaczeniu kluczowym dla tożsamości narodowej (języka i literatury ukraińskiej, historii Ukrainy i obrony kraju). To istotny kompromis ze strony Kijowa, świadczący o dużej determinacji do realizacji wymagań KE. Równocześnie zmiany niemal nie dotknęły języka rosyjskiego, co uzasadnia się koniecznością obrony przed prorosyjskimi ruchami separatystycznymi, stanowiącymi zagrożenie dla stabilności i integralności państwa.
- Wprowadzone poprawki stanowią kolejną odsłonę wieloletniego sporu Ukrainy z sąsiadami (zwłaszcza Węgrami) o charakter i zakres zmian w prawach mniejszości narodowych, w tym przede wszystkim ograniczenia w stosowaniu w szkolnictwie ich języków, zainicjowane uchwaloną w 2017 r. ustawą o oświacie (zob. Ukraina–Węgry: narastający spór o prawa mniejszości węgierskiej). Przyjęta 13 grudnia 2022 r. ustawa o mniejszościach (wspólnotach) narodowych pogłębiła konflikt i spotkała się ze sprzeciwem Węgier i Rumunii, które oskarżyły Kijów o ograniczenie praw lokalnych mniejszości i wspólnie skierowały wniosek o zbadanie nowego prawa do KW. Ta wydała dwie opinie (12 czerwca i 6 października 2023 r.), w których wskazała na konieczność dopracowania dokumentu w wielu obszarach. 21 września Ukraina znowelizowała go, lecz wprowadziła tylko nieznaczne zmiany (zob. Zmiany bez zmian. Ukraina nowelizuje ustawę o mniejszościach narodowych). W opublikowanym 8 listopada raporcie oceniającym stan przygotowania Ukrainy do członkostwa Komisja Europejska ponownie wskazała kwestię praw mniejszości narodowych jako konieczną do zaktualizowania zgodnie z uwagami KW. Projekt zmian w odnośnych przepisach został ogłoszony 22 listopada, a jego pierwotna wersja spotkała się z surową oceną części ukraińskich polityków i działaczy społecznych. Chodziło o przepis, zgodnie z którym po upływie pięciu lat od zakończenia stanu wojennego ludność rosyjskojęzyczna mogłaby korzystać z tych samych praw, co pozostałe mniejszości narodowe. W konsekwencji regulację tę wykreślono i obecnie ustawa nie określa okresu, na jaki Rosjanie zostali wyłączeni z możliwości korzystania z niektórych praw przysługujących mniejszościom. Rozwiązanie to nie jest jednak zgodne z rekomendacjami KW, które wzywały Kijów do wprowadzenia przepisów gwarantujących uniknięcie dyskryminacji etnicznych Rosjan i osób rosyjskojęzycznych.
- Uchwalenie zmian dotyczących praw mniejszości należało do najwrażliwszych rekomendacji KE także z uwagi na jego wpływ na relacje z sąsiednimi państwami należącymi UE, głównie Węgrami. Budapeszt od lat uznawał nadanie szerokich praw mniejszości węgierskiej za warunek udzielenia zgody na dalszą integrację Kijowa z Unią. W ciągu ostatnich miesięcy coraz rzadziej podnosił jednak kwestie związane z sytuacją ukraińskich Węgrów, koncentrując się na oskarżeniach dotyczących „powszechnej i systemowej korupcji” oraz problemów z praworządnością i demokracją na Ukrainie (zob. Szantaż Orbána: węgierska groźba blokady integracji Ukrainy z UE). Zmiana narracji wynika najprawdopodobniej ze spodziewanego wdrożenia reform w dziedzinie praw mniejszości narodowych, pozbawiających stronę węgierską większości wykorzystywanych dotychczas argumentów uzasadniających hamowanie integracji Ukrainy z UE.
- Mimo że Kijów wyszedł naprzeciw niemal wszystkim węgierskim postulatom, reakcja Budapesztu pozostaje jak dotąd bardzo wstrzemięźliwa, co pogłębia wrażenie, że kwestie te są dla rządu Viktora Orbána tylko pretekstem dla blokowania procesu akcesji Ukrainy do UE. Sekretarz stanu w węgierskim MSZ Tamás Menczer skomentował nowelizacje – dzień po ich przyjęciu – jako wymagające bliższej oceny i kontroli w zakresie wdrożenia, choć „niewystarczające” w kontekście pełnego przywrócenia statusu prawnego mniejszości sprzed 2015 r. Wypowiedź Menczera to na razie jedyna oficjalna reakcja Budapesztu, który wydaje się powstrzymywać od wyrażania jednoznacznej oceny przed szczytem Rady Europejskiej.
