W ostatnim roku miały miejsce zaskakujące wydarzenia polityczne, takie jak: Brexit lub zwycięstwo Donalda Trumpa w wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Jednakże już przed 2016 rokiem byliśmy świadkami ogromnych zmian geopolitycznych – od wybuchu kryzysu finansowego w 2008 roku rozpoczął się proces przebudowy ładu międzynarodowego.
Zmiany w świecie
W największym skrócie ujmując, państwa Europy i Ameryki Północnej zaczęły tracić na znaczeniu na rzecz państw azjatyckich, w szczególności Chin. Ogromny rozwój gospodarczy państw Dalekiego Wschodu oraz problemy zadłużeniowe państw rozwiniętych doprowadziły do odchodzenia od świata jednobiegunowego z dominująca rolą Stanów Zjednoczonych Ameryki do świata wielobiegunowego, w którym ogromną rolę będą odgrywać Chiny. Chociaż tzw. Państwo Środka powoli zwiększa swoje znaczenie na arenie międzynarodowej, to jeszcze przed nim daleka droga do przegonienia amerykańskiego potencjału. W związku z powyższym pojawia się ryzyko konfliktu oraz może nastąpić eskalacja napięć. Jednym z instrumentów, które można wymienić jako potencjalny instrument w rywalizacji mocarstw, są tzw. pierwiastki ziem rzadkich (ang. rare earth elements – REE). Warto omówić, czym one są, czy mogą być wykorzystane w geopolitycznej rywalizacji i czy warto w nie inwestować.
Rzadkie pierwiastki
Do grupy pierwiastków ziem rzadkich zalicza się zazwyczaj 17 pierwiastków z grup lantanowców (lantan, cer, prazeodym, neodym, promet, samar, europ, gadolin, terb, dysproz, holm, erb, tul, iterb, lutet) oraz skandowców (skand i itr). Często wśród nich wymienia się także np. aktynowce (aktyn, tor, protaktyn, uran, neptun, pluton, ameryk, kiur, berkel, kaliforn, einstein, ferm, mendelew, nobel i lorens). Powyższe różnice wynikają z faktu, iż nie ma jednej definicji tej grupy pierwiastków. Jej nazwa wskazuje na bardzo ograniczone ich występowanie pierwiastków, co jest nieprawdą, gdyż pojawiają się one wielokrotnie częściej w przyrodzie niż metale szlachetne. Przykładowo najrzadziej występujący spośród wyżej wymienionych – lutet – można znaleźć 200 razy częściej niż złoto. Nazwa: „pierwiastki ziem rzadkich” wynika z tego, iż główną ich cechą jest rozproszenie cząsteczek w skorupie ziemskiej, co zwiększa koszty i wydłuża czas wydobycia.
Pierwiastki ziem rzadkich mają ogromne znaczenie we współczesnym przemyśle, w szczególności w elektronice. Przyczyniły się one znacznie do miniaturyzacji przenośnych urządzeń, co doprowadziło do rewolucji mobilnej. Specjalne właściwości magnetyczne neodymu oraz mu podobnych – prazeodymu, samaru, gadolinu oraz dysprozu – pozwoliły na wyodrębnienie miniaturowych magnesów, dzięki czemu można było stworzyć dużo mniejsze podzespoły elektroniczne, np. dyski twarde. Inne zastosowanie w elektronice mają związki itru i europu, używane do produkcji ekranów, monitorów czy telewizorów. W szczególności istotny jest drugi z wymienionych, który stanowi jedyny pierwiastek emitujący czerwone światło (wykorzystywane np. w diodach). Innym pierwiastkiem wykorzystywanym w elektronice jest tantal, którego używa się przy tworzeniu kondensatorów elektronicznych cechujących się niewielkim rozmiarem i dużą pojemnością. Znajdują one zastosowanie w telefonach komórkowych czy komputerach przenośnych. Tantalu używa się również w przemyśle zbrojeniowym, w technice jądrowej, a także w produkcji narzędzi chirurgicznych, dentystycznych i aparatury chemicznej.
Jednym z najważniejszym REE jest lantan, który wykorzystuje się głównie w optyce (przy produkcji soczewek, aparatów fotograficznych, mikroskopów) oraz przy produkcji akumulatorów z wodorkiem lantanowo-niklowym (La-NI-H), które stanowią dużo bardziej ekologiczne rozwiązanie niż baterie niklowo-kadmowe. Z innych istotnych pierwiastków warto wymienić cer i erb, które także wykorzystuje się w optyce.
Miejsca wydobycia
Do lat 90. XX wieku miejscem, gdzie wydobywano najwięcej tych pierwiastków, była kopalnia Mountain Pass w Kalifornii. W późniejszym czasie to Chiny stały się głównym producentem i obecnie kontrolują około 83% ich globalnego wydobycia. Ich monopolistyczna pozycja była odbierana jako zagrożenie dla zachodnich gospodarek – w przypadku konfliktu Chiny mogłyby zatrzymać eksport tych surowców, co sparaliżowałoby przemysł nowych technologii. Potwierdzeniem tych obaw była prowadzona polityka przez Państwo Środka – od 2006 roku zaczęło ono nakładać dodatkowe cła oraz ograniczać ich eksport, co uzasadniało kwestiami środowiskowymi. Sytuacja ta zachęciła wielu inwestorów do inwestowania w akcje producentów tych pierwiastków oraz w oparte na nich fundusze ETF. W związku z tym, że REE występują powszechnie (opłaca się je wydobywać tam, gdzie są niskie koszty pracy, czyli np. w innych państwach Azji) wraz z wynikającą z zagrożeń geopolitycznych zwiększoną skłonnością Amerykanów do poszukiwań alternatywy, nastąpiło zwiększenie wydobycia w innych państwach oraz spadek popytu (ze względu na znalezienie substytutów). W efekcie spowodowało to załamanie cen, doprowadzając zarówno do bankructwa wiele firm, jak i do ogromnych strat inwestorów (np. ETF Market Vectors Rare Earth/Strategic Metals w ciągu ostatnich 6 lat spadł o około 80%). Można zauważyć, że rynek ten znajduje się na wczesnym etapie rozwoju, dlatego choć nabiera on na znaczeniu, to jest bardzo ryzykowny i inwestycje z nim związane kończyły się do tej pory ogromnymi stratami.
