Inwestowanie, trading, spekulacja – jakkolwiek nie nazwałbyś działań podejmowanych przez uczestników rynków finansowych, są to zagadnienia, w przypadku, których kluczowym elementem jest podejmowanie decyzji. Decyzje te, inwestorzy opierają (przeważnie) na własnych osądach na temat bieżącej sytuacji rynkowej. W niniejszym artykule chciałbym opisać jak powstają takie osądy i w jaki sposób Ty, jako uczestnik rynku, możesz ocenić ich użyteczność.
Gdyby ktoś zapytał Cię skąd biorą się Twoje osądy na temat rynków, na których inwestujesz, to zapewne odpowiedziałbyś, że są one wynikiem Twoich przemyśleń i analiz. W zasadzie można by uznać, że jest to trafne sformułowanie. Ale czy zawsze tak jest? Czy z pełną świadomością możesz stwierdzić, że każda transakcja, jaką kiedykolwiek zawarłeś na rynku, była wynikiem gruntownej, a co najważniejsze, świadomej analizy sytuacji?
Jest ktoś, kto pomoże nam odpowiedzieć na to pytanie. W wielu moich artykułach dotyczących psychologii tradingu wspominałem o bardzo ważnej postaci, która zrewolucjonizowała sposób myślenia na temat ludzkich decyzji, w tym również decyzji inwestycyjnych. Tą postacią jest Daniel Kahneman, laureat Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Jest to twórca m.in. Teorii Perspektywy i jeden z ojców dziedziny Finansów Behawioralnych. Jedna z prac Kahnemana – książka o tytule „Pułapki myślenia – o myśleniu szybkim i wolnym” – poświęcona jest kreowaniu ludzkich osądów. Autor wyróżnił dwa systemy, które służą nam do oceniania sytuacji, wyciągania wniosków i formułowania osądów. Nie wymyślił dla nich żadnych chwytliwych nazw – nazwał je po prostu Systemem 1 i Systemem 2.
Myślenie szybkie i wolne
Czym są System 1 i System 2? W Najprostszy sposób opisuje je podtytuł książki Kahnemana. System 1 tożsamy jest z myśleniem szybkim, a System 2 z myśleniem wolnym. Moglibyśmy również określi je jako system automatyczny i system świadomy. W taki zaś sposób definiuje je sam Daniel Kahneman:
System 1 – działa w sposób szybki i automatyczny, bez wysiłku lub z niewielkim wysiłkiem. Nie mamy przy nim poczucia świadomej kontroli.
System 2 – rozdziela niezbędną uwagę pomiędzy działania wymagające umysłowego wysiłku, takie jak skomplikowane obliczenia. Działanie Systemu 2 wiąże się z subiektywnym poczuciem skupienia, swobodnego wyboru i świadomego działania.
Najłatwiej będzie zrozumieć sposób działania obu systemów bazując na ogólnym przykładzie, a następnie wskazując dla niego analogię z dziedziny inwestowania/tradingu. Przeczytaj poniższy opis i odpowiedz na zadane pytanie:
Marek jest nieśmiały i wycofany. Zawsze jest chętny do pomocy, ale nie interesuje się zbytnio ludźmi, ani rzeczywistością. Jest człowiekiem porządnym i potulnym, ma potrzebę porządku i jasno określonej struktury, bardzo dba o szczegóły.
Co jest bardziej prawdopodobne: to, że Marek jest bibliotekarzem, czy to, że jest rolnikiem?
Pierwszą odpowiedzią, która przychodzi nam do głowy jest bibliotekarz. W końcu cechy, które posiada Marek wydają się nam typowe dla tej profesji. Kiedy jednak poddamy tę sytuację głębszej analizie, to powinno przyjść nam do głowy, że bibliotekarzy jest w Polsce nieporównywalnie mniej niż rolników, co ma ogromne znaczenie z perspektywy statystycznej. Powinniśmy dojść zatem do wniosku, że Marek z większym prawdopodobieństwem jest rolnikiem, gdyż jest to grupa zawodowa znacząco większa od grona bibliotekarzy, a przecież cechy typowe dla bibliotekarza mogą charakteryzować również rolników.
W kontekście podejmowania decyzji opisany powyżej test ma bardzo istotne znaczenie. Kluczowy jest tutaj fakt, że zarówno stawiając na bibliotekarza (bez głębszego namysłu), jak i wybierając rolnika (po większym zastanowieniu) wydaliśmy osąd. Tak więc niezależnie od wybranej opcji możemy podjąć decyzję w przekonaniu, że jest ona oparta na wydanym przez nas osądzie. Powinieneś w tym momencie zauważyć, że osąd wskazujący na bibliotekarza jest wynikiem działania Systemu 1 (przyszedł Ci do głowy automatycznie, nawet nie musiałeś się zastanawiać), natomiast osąd wskazujący na rolnika to dzieło Systemu 2. W pierwszym przypadku osąd został wydany na podstawie skojarzenia (heurystyka reprezentatywności) i braku intuicji statystycznej. Drugi z kolei, jest wynikiem głębszej, a co najważniejsze, świadomej analizy.
Jak powyższe ma się do tradingu? Analogia jest tutaj oczywista. Pomimo tego, że możemy uznać iż każda nasza decyzja inwestycyjna jest oparta na wydanym przez nas osądzie (co do obecnej sytuacji rynkowej), to część z nich może być (i zapewne jest) związana z działaniem Systemu 1. Spójrz na wykres 1 i oceń bieżącą sytuację rynkową.
Zapewne od razu na wykresie rozpoznałeś formację RGR i Twój System 1 automatycznie wydał osąd: „Rynek zmieni kierunek – cena będzie spadać”. Czy System 1 ma w tym momencie rację? Może tak, a może nie. Z pewnością jednak błędem będzie podjęcie decyzji inwestycyjnej (zajęcie pozycji krótkiej) w oparciu o osąd przez niego wydany. Każdą decyzję inwestycyjną powinniśmy dokonać w oparciu o analizę przeprowadzoną przez System 2, czyli ŚWIADOMY. Oznacza to, że nie otwieramy pozycji w oparciu o przebłysk naszej intuicji. Najpierw należałoby sprawdzić, czy zagranie w oparciu o tę formację nie byłoby grą przeciwko trendowi wyższego rzędu. Do tego musimy ocenić, czy w ogóle otwieranie pozycji ma sens biorąc pod uwagę zarządzanie ryzykiem (może nasz portfel już i tak jest przelewarowany). Może w kalendarzu makroekonomicznym mamy zaplanowane bliskie wydarzenie, które przyniesie bardzo silne wahania kursu i wyrzuci nas z rynku?
Wady i zalety obu systemów
Przewagą Systemu 1 nad Systemem 2 jest jego szybkość, a także fakt, że nie wyczerpuje on naszej energii i koncentracji. Te zalety okupione są jednak znaczącym kosztem związanym z jakością dokonywanej analizy, a także tym, że System 1 jest podatny na błędy poznawcze, gdyż jego działanie oparte jest na heurystykach (opisywanych przeze mnie w serii artykułów Umysłowe pułapki tradera, które znaleźć można w poprzednich wydaniach magazynu FxMag). Jego osądy obarczone są większym ryzykiem błędów takich jak: przypisywanie zbyt dużej wagi niedawnym doświadczeniach w porównaniu do wcześniejszych (heurystyka dostępności), nadmierna koncentracja na jednym czynniku, informacji, punkcie odniesienia (heurystyka zakotwiczenia), analiza danej sytuacji pod kątem jej podobieństwa do typowego przypadku (heurystyka reprezentatywności), czy niepotrzebne opieranie się na emocjach (heurystyka afektu).
Heurystyka – uproszczona reguła wnioskowania, służąca do wykrywania nowych faktów oraz znajdowania związków pomiędzy istniejącymi faktami.
Zaletą Systemu 2 jest wydawanie świadomych osądów, na podstawie, których możemy podejmować świadome decyzje inwestycyjne. System 2 jest w stanie przeanalizować większą liczbę czynników, a więc zdecydowanie bardziej nadaje się do wykorzystania w złożonych sytuacjach decyzyjnych (a za takie z pewnością możemy uznać decyzje inwestycyjne). Wadą Systemu 2 jest jednak to, że wyczerpuje on naszą koncentrację (im bardziej złożone zadanie, tym mocniej) i nie jesteśmy w stanie utrzymywać go przez długi czas na pełnych obrotach.
Włącz wolne myślenie
Analizując wady i zalety należałoby ocenić, że w 95% sytuacji w tradingu powinniśmy opierać się na osądach Systemu 2. Pozostałe 5% zarezerwowane jest dla day-traderów z bardzo dużym doświadczeniem na rynku, gdyż tylko takie osoby mogą posiadać prawdziwą intuicję rynkową, która jest w stanie ograniczyć wady Systemu 1. Należy oczywiście powiedzieć, że bardzo często System 1 i System 2 będą wydawać takie same osądy. Sytuacje problematyczne pojawią się w momencie konfliktu obu systemów. W takim przypadku czasem może dojść do sytuacji, w której zastanawiamy się, czy nie zaufać swojej intuicji kosztem przeprowadzonej świadomie analizy. Zapewne często widziałeś takie dylematy w przypadku uczestników teleturniejów. Często wybierają oni osąd Systemu 1, gdyż nie są przekonani co do jakości swojego świadomego wnioskowania (np. nie posiadają odpowiedniej wiedzy z danego zakresu). Różnica pomiędzy nimi, a Tobą, inwestującym na rynku jest taka, że Ty nie musisz wybierać pomiędzy kupnem akcji A lub akcji B, albo zdecydować czy na rynku EUR/USD zająć pozycję długą czy krótką. Możesz po prostu nie kupować i w ogóle nie angażować się na rynku po żadnej ze stron.
Jak wystrzegać się błędów – 7 wskazówek
Na koniec artykułu przygotowałem dla Ciebie kilka rad, które uzmysłowią Ci jak istotne znaczenie w tradingu mają osądy formułowane przez System 1 i 2 i jak zminimalizować ich wady w kontekście podejmowania decyzji inwestycyjnych:
1. Jeśli okazja tradingowa wymaga od Ciebie podjęcia szybkiej decyzji, nie pozwalając w ten sposób na odpalenie Systemu 2, to nie powinieneś otwierać pozycji.
2. W przypadku, gdy osąd intuicyjny i świadomy są różne, wybierz ten drugi (jeśli masz pewność co do swoich umiejętności, wiedzy i doświadczenia) lub nie angażuj się na rynku.
3. Jeśli jesteś początkującym inwestorem, nie skupiaj się na inwestowaniu krótkoterminowym. Proces podejmowania decyzji inwestycyjnych w przypadku osób z małym doświadczeniem jest dłuższy niż w przypadku osób z dłuższym stażem na rynku i w większym stopniu wyczerpuje Twoją koncentrację. Jeśli w takim przypadku nałożymy na siebie dodatkowy stresor w postaci konieczności podjęcia szybkiej decyzji, to zmniejszamy swoje szanse na osiągnięcie sukcesu.
4. Kiedy otwierasz platformę tradingową i zamierzasz poświęcić trochę czasu na trading, to skup się wyłącznie na tym jednym zadaniu i poświęć mu całą swoją uwagę. Nie zaglądaj w monitor przy pakowaniu się na wakacje, prasowaniu koszuli, czy odkurzaniu pokoju. Nawet jeśli uważasz się za osobę wielozadaniową, o podzielnej uwadze, to zajmując się innymi zadaniami osłabiasz działanie Systemu 2 (zajmującego się przecież rozdzielaniem uwagi pomiędzy różne zajęcia).
5. Nie inwestuj, gdy jesteś zmęczony, głodny lub gdy jakieś inne czynnika wpływają negatywnie na Twój stan fizyczny lub psychiczny. Jakość Twoich osądów w takiej sytuacji drastycznie spadnie.
6. Nie spędzaj przed monitorem zbyt długiego czasu. System 2, z którego osądów powinieneś korzystać w tradingu, wyczerpuje Twoją energię i koncentrację. Kiedy te cenne zasoby się skończą, Twoje osądy staną się mniej trafne.
7. Pamiętaj, że Systemu 1 NIE da się „wyłączyć”. On zawsze będzie podsuwał nam swoje osądy. To jednak od Ciebie będzie zależeć to, czy na ich podstawie będziesz podejmował prawidłowe decyzje.
