Wczoraj jednym z głównych tematów w serwisach informacyjnych związanych z tematyką finansów było przyznanie nagrody Nobla ekonomiście – Richardowi Thalerowi. Komitet noblowski docenił jego wkład w rozwój ekonomii behawioralnej, która dopiero od niedawna staje się bardziej popularnym podejściem do zagadnień gospodarczych. Kim jest noblista z ekonomii i jakie są jego dokonania w dziedzinie ekonomii?
Richard Thaler
Richard Thaler to amerykański ekonomista i profesor z University of Chicago Booth School of Business. Jest znaną i poważaną postacią w świecie nauk ekonomicznych, choć zajmuje się odłamem nauk ekonomicznych, który budzi sporo kontrowersji, szczególnie w kręgach akademickich. Mowa tutaj o ekonomii behawioralnej i wchodzących w jej skład finansach behawioralnych.
Ekonomia behawioralna, czyli co?
Choć komitet noblowski w uzasadnieniu do swojej decyzji napisał, że Thaler został nagrodzony za „zbudowanie mostu między ekonomiczną i psychologiczną analizą podejmowania decyzji”, to większość odbiorców najprawdopodobniej nie wie jaki wkład w naukę o gospodarce miał Thaler.
Zacznijmy może od tego czym jest ekonomia behawioralna. Jest to stosunkowo młode podejście do zagadnień ekonomicznych. Ta dziedzina nauki bada zachowania podmiotów gospodarczych, wykorzystując do tego wyniki badań psychologicznych i socjologicznych. Ekonomia behawioralna jest swoistą odpowiedzią na mankamenty ekonomii głównego nurtu, czyli ekonomii neoklasycznej, która jest obecnie podstawowym podejściem do zagadnień natury gospodarczej.
Mankamentem ekonomii głównego nurtu jest to, że bazuje ona w dużej mierze na teoriach normatywnych, czyli mówiących ‘jak powinno być’. Problemem tych teorii jest jednak to, że opierają się one niekiedy na bardzo silnych założeniach, które w rzeczywistości nie są spełniane. Takim założeniem jest przede wszystkim racjonalność uczestników życia gospodarczego, czy racjonalność inwestorów na rynkach finansowych. Założenie racjonalności uczestników rynków finansowych stanowi fundament koncepcji rynków efektywnych (która stoi w sprzeczności m.in. ze stosowaniem analizy technicznej w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych).
Ekonomia behawioralna bazuje na modelach deskryptywnych, czyli takich, które mówią nie ‘jak powinno być’, a ’jak w rzeczywistości jest’. Najlepszym tego przykładem jest chyba Teoria Perspektywy, będąca odpowiedzią na Teorię Maksymalizacji Oczekiwanej Użyteczności. Obie te teorie dotyczą zachowań jednostek w przypadku podejmowania decyzji w obliczu ryzyka, czyli w takich sytuacjach, z jakimi na co dzień mają do czynienia uczestnicy rynków finansowych. Choć Teoria Maksymalizacji Oczekiwanej Użyteczności pokazuje w jaki sposób inwestorzy powinni podejmować (racjonalne) decyzje inwestycyjne, co czyni ją niezwykle istotną koncepcją, to Teoria Perspektywy wyjaśnia dlaczego nie zachowują się w ten sposób.
To właśnie ekonomia behawioralna bada błędy poznawcze i heurystyki, które wpływają na podejmowanie nieracjonalnych działań na rynkach finansowych (więcej o tych zagadnieniach możesz dowiedzieć się z cyklu moich artykułów: „Umysłowe pułapki tradera”).
‘Libertariański paternalizm’ i ‘szturchanie’
Jeśli chodzi o samego Thalera, to swego czasu był on współpracownikiem Daniela Kahnemana, czyli twórcy wspomnianej Teorii Perspektywy. Sam Thaler zasłynął jednak z innej koncepcji. Za jego największe dzieło można uznać napisaną wspólnie z Cassem Sunsteinem książkę „Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness” (w polskim tłumaczeniu: Impuls: jak podejmować właściwie decyzje dotyczące zdrowia, dobrobytu i szczęścia).
Praca Thalera związana jest z koncepcją tzw. ‘szturchania’ (z ang. nudging) i wprowadzonym przez niego pojęciem ‘libertariańskiego paternalizmu’. Oba te stwierdzenia odnoszą się do wpływania rządzących/kreatorów sytuacji decyzyjnych na jednostki w taki sposób, by te podejmowały decyzje optymalne dla samych siebie. Ideą tej filozofii nie jest jednak wpływanie na same decyzje jednostek poprzez nakazy, zakazy, czy manipulacje. Kreatorzy/rządzący mają tylko kształtować samą sytuację decyzyjną w taki sposób, by nakierować decydentów na warianty dla nich optymalne i ograniczyć działania nieracjonalne (wynikające np. z błędów poznawczych).
Najlepszym tego przykładem, jaki podaje sam Thaler, wydaje się zapisywanie pracowników do dodatkowych programów emerytalnych. Zupełnie inaczej kształtowałaby się liczba osób korzystających z takich programów w sytuacji, w której pracownicy mogą się do nich zapisać sami, niż w sytuacji, w której są do niego zapisywani automatycznie przez pracodawców, ale mogą się od razu wypisać. Część osób nie zdecydowałaby się zapisać do takiego programu sama z czystego lenistwa, nawet gdyby uznały, że byłoby to dla nich korzystne (w zasadzie z tego względu samego ludzie rzadko decydują się na zmianę banku w przypadku kont osobistych, choć ich aktualne rachunki obciążone są wyższymi kosztami). Thaler wskazuje, że w przypadku brytyjskiego systemu emerytalnego, takie działanie sprawiło, że 90% pracowników decyduje się na dodatkowe programy emerytalne, podczas gdy, jak twierdzi, ten odsetek wyniósłby zapewne ok. 50% w sytuacji, w której musieliby zapisać się sami.
Bardziej delikatnym przykładem ‘szturchnięcia’ byłoby natomiast stawianie produktów ze znakiem ‘zdrowa żywność’ na pułkach sklepowych znajdujących się na przeciętnym poziomie wzroku klientów. Nasze nawyki zakupowe często wiążą się z nieracjonalnymi zachowaniami, a takim jest właśnie skłonność do kupowania produktów, które jako pierwsze rzucają się nam w oczy.
Problemem w tej sytuacji jest to, że sklepy nie mają motywacji do tego, by w taki właśnie sposób ustawiać swoje towary, gdyż pułki znajdujące się na wysokości wzroku są swoistym ‘towarem’ sprzedawców, za który Ci dostają zapłatę od producentów. Tutaj konieczne byłoby więc wprowadzenie odpowiedniego nakazu dla właścicieli sklepów, który jednak nie byłby zgodny z ideą ‘libertariańskiego paternalizmu’.
Idea ‘szturchania’ z pewnością nie spodoba się osobom o skrajnie liberalnych poglądach, choć w zasadzie ‘libertariański paternalizm’ jest filozofią stawiającą właśnie na wolność wyboru jednostki. Obawy związane z ideą Thalera mogą wynikać z tego, że libertariańsko-paternalistyczne szturchanie może dzielić od manipulacji bardzo cienka granica. Tą granicą jest podejście do błędów poznawczych i nieracjonalnych zachowań ludzi, gdyż sytuacje decyzyjne można kształtować w taki sposób, by takie zachowania ograniczać, lub w taki, by takie zachowania wykorzystywać do własnych interesach (np. właśnie w sklepach).
Ciekawostki o nobliście
O ile dla przeciętnego Kowalskiego postać Thalera może być zagadkowa i mało znana, to całkiem możliwe, że wiele osób spotkało tego pana na ekranach kin lub telewizorów. Wszystko przez nagrodzony Oscarem film pt. „Big Short”, opisujący kulisy kryzysu finansowego z 2008 roku. Choć tematyka finansowa nie jest może typowa dla produkcji przeznaczonych dla szerokiego grona widzów, to ze względu na mocną obsadę (m.in. Christian Bale, Ryan Gosling czy Steve Carell) i interesującą fabularyzację wydarzeń z poprzedniej dekady, film przyciągnął do kin rzesze widzów. Jednym z ciekawszych zabiegów, na jaki zdecydowali się twórcy, było wprowadzenie edukacyjnych dygresji w trakcie filmu – podczas krótkich ujęć filmowych znane postacie w prosty i czasami łopatologiczny sposób, tłumaczyły zagadnienia ekonomiczno-finansowe, związane z akcją filmu. W jednym z takich ujęć widzimy właśnie Richarda Thalera, który wspólnie z amerykańską aktorką/piosenkarką Seleną Gomez tłumaczy na czym opierają się syntetyczne obligacje CDO (obligacje zabezpieczone długiem).
via GIPHY
Druga z ciekawostek związana jest z filozofią ‘libertariańskiego paternalizmu’. Sama nazwa idei wypracowanej przez Thalera i Sunsteina jest oksymoronem, czyli zestawieniem wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu. Trzon tej nazwy stanowi pojęcie libertarianizmu, mające wskazać na to, że zaproponowana filozofia oparta jest na wolnym wyborze jednostki. Paternalizm w tym kontekście nie ma z kolei oznaczać ingerowanie w wolny wybór jednostki, a jedynie w sposób, w jaki postrzega ona warianty decyzyjne.
Ostatnia z ciekawostek dotyczy samej nagrody, jaką otrzymał Richard Thaler, a konkretnie jej nazwy i instytucji, która ją funduje. W zasadzie z początku nagrody Nobla przyznawane były w pięciu dziedzinach: fizyka, chemia, fizjologia lub medycyna, literatura, nagroda pokojowa. Dopiero w 1968 zaczęto przyznawać nagrodę w dziedzinie ekonomii. Z racji tego, że nie była to dziedzina zawarta w testamencie Alfreda Nobla, jej fundatorem został Bank Szwecji (fundatorem pozostałych nagród jest Fundacja Nobla). W przypadku Nobla z ekonomii nie mówi się również o Nagrodzie Nobla, a o Nagrodzie Banku Szwecji im. Alfreda Nobla.
