W sytuacji przedłużającego się impasu politycznego w USA w sprawie pomocy dla Kijowa (zob. Amerykańskie wsparcie dla Ukrainy pod znakiem zapytania) przyjęcie Instrumentu ma kluczowe znaczenie dla stabilności ukraińskich finansów publicznych.
Jednocześnie członkowie UE nie osiągnęli porozumienia w kwestii dalszego finansowania unijnej pomocy wojskowej dla Ukrainy i utworzenia oddzielnego funduszu na ten cel w ramach Europejskiego Instrumentu na rzecz Pokoju. Negocjacje pomiędzy krajami członkowskimi dotyczące wysokości i warunków przekazywania środków na uzbrojenie i sprzęt wojskowy trwają – z Francją, dążącą do zwiększenia zamówień w europejskich firmach zbrojeniowych, i Niemcami, chcącymi zmniejszyć swój wkład. Mają się one zakończyć z początkiem marca.
Pomoc finansowa potrzebna od zaraz
Uruchomienie Instrumentu na rzecz Ukrainy odbędzie się w ramach rewizji wieloletnich ram finansowych UE, a cel programu to zapewnienie stabilnego i przewidywalnego wsparcia dla Ukrainy w wysokości 50 mld euro na lata 2024–2027. Ma ono kluczowe znaczenie dla jej budżetu. Zgodnie z szacunkami Kijowa aby utrzymać stabilność finansów państwowych, niezbędne jest pozyskanie w 2024 r. 37,3 mld dolarów pomocy. W ubiegłym roku wyniosła ona 42,4 mld dolarów, z czego 19,5 mld przypadło na UE. Instrument przewiduje 9,75 mld euro rocznie wsparcia budżetowego, jednak Kijów zabiega, aby już w pierwszym roku funkcjonowania programu suma ta sięgnęła 18 mld euro, a 4,5 mld zostało wypłacone do końca marca.
Instrument na rzecz Ukrainy, będący w założeniu głównym mechanizmem wsparcia finansowego Kijowa przez UE, podzielono na trzy filary. Pierwszy, o wartości 39 mld euro (z czego 33 mld to nisko oprocentowane pożyczki, a 6 mld – granty), służy wspomaganiu stabilności finansowej państwa ukraińskiego. Drugi (8 mld euro grantów) obejmuje instrumenty finansowe mające przyciągnąć i uruchomić inwestycje publiczne i prywatne na rzecz odbudowy. Trzeci (3 mld euro grantów) opłaca pomoc techniczną, w tym wsparcie dla ukraińskich samorządów i społeczeństwa obywatelskiego. Wykorzystanie środków w ramach pierwszego filaru będzie się odbywać na podstawie opracowanego przez Kijów i Komisję Europejską (KE) Planu Ukrainy (Ukraine Plan). Określa on cele, harmonogram i mechanizmy kontroli realizacji zaplanowanych działań, która będzie dokonywana przez KE co kwartał. Od jej wyników ma zależeć wypłacanie kolejnych transz. W przypadku wydatkowania funduszy niezgodnie z wymogami Komisja Europejska będzie mogła wnioskować do RE o wstrzymanie wsparcia do czasu spełnienia warunków bądź o całkowite zawieszenie pomocy. Decyzję o wstrzymaniu lub kontynuowaniu finansowania Rada Europejska będzie jednak podejmowała większością kwalifikowaną, aby ominąć ewentualne weto Budapesztu.
W przyszłości dodatkowym źródłem środków na bezzwrotną dotację w ramach Instrumentu mogą się stać odsetki wygenerowane przez zamrożone aktywa Centralnego Banku Rosji (szacuje się, że odsetki te mogą wynieść ok. 3–5 mld euro rocznie). RE dopuściła taką możliwość, lecz zaznaczyła, że decyzja w tej sprawie będzie wymagała uchwalenia przez UE stosownych aktów prawnych.
Zobacz także: Niemcy obawiają się retorsji! Chiński eksport pod groźbą karnych ceł
Osamotnienie Węgier
Przyjęcie Instrumentu na rzecz Ukrainy stało się możliwe po odstąpieniu Węgier od weta w tej kwestii. Sprzeciw premiera Viktora Orbána na grudniowym szczycie RE wymusił zwołanie nadzwyczajnego spotkania 1 lutego. Pomimo nacisków Budapesztu kraje UE nie zgodziły się na propozycję dokonywania corocznej oceny wykorzystania środków w formie jednomyślnej decyzji RE, co pozwoliłoby Węgrom na wetowanie kolejnych transz pomocy. Zamiast tego uzgodniono przeprowadzanie co roku debaty na temat wykorzystania środków na podstawie raportu Komisji. Ponadto RE będzie mogła zwrócić się do niej o przygotowanie wniosku w sprawie przeglądu Instrumentu na podstawie kolejnej rewizji budżetu unijnego, co oznacza, że jednomyślność będzie konieczna, aby dokonać zmian w programie, ale nie aby go przedłużyć.
Orbán zaprezentował ustalenia szczytu jako swój sukces negocjacyjny, choć de facto nie uzyskał spełnienia pierwotnych postulatów i okazał się na forum UE osamotniony. Nawet premier Słowacji Robert Fico, z którym łączy go współpraca w zakresie sporów o praworządność (zob. Spotkanie Fico–Orbán: sojusz artykułu 7), jednoznacznie poparł przyjęcie Instrumentu. Dodatkowo gdyby Orbán sięgnął po weto, unijny „plan B” przewidywał pozabudżetowe przyjęcie pakietu wsparcia przez pozostałych 26 państw, a wówczas Węgrom groziłaby marginalizacja. Budapeszt nie mógł też liczyć na dalsze ustępstwa w sporze z instytucjami UE o fundusze – Ursula von der Leyen już teraz znajduje się pod presją Parlamentu Europejskiego, który kontestuje grudniową decyzję o odblokowaniu Węgrom około jednej trzeciej zamrożonych środków. Po uwolnieniu przez KE tuż przed grudniowym szczytem 10,2 mld euro funduszy spójności przyznanie pozostałych pieniędzy (11,5 mld euro z funduszy spójności i 10,4 mld euro z Krajowego Planu Odbudowy) obwarowano warunkami, od których spełnienia Węgrzy są dalecy.
Nie można pominąć znaczenia nacisków ze strony największych państw UE. Obok prezydenta Francji Emmanuela Macrona i kanclerza Niemiec Olafa Scholza kluczową rolę odegrała premier Włoch Giorgia Meloni. Oprócz wspólnego spotkania z Orbánem w tym gronie (wraz z przewodniczącymi KE i RE) przed szczytem premier Włoch przeprowadziła też w ostatnich tygodniach szereg rozmów ze swoim węgierskim odpowiednikiem. Zmiana polityki Budapesztu wobec Ukrainy ma być stawianym przez Meloni warunkiem dołączenia Fideszu do Partii Europejskich Konserwatystów i Reformatorów (ugrupowanie Orbána pozostaje obecnie w Parlamencie Europejskim niezrzeszone).
