Z uwagi na pandemię COVID-19 oraz wybuch wojny w Ukrainie, które doprowadziły do silnego wzrostu cen żywności oraz obniżenia jej dostępności w wielu regionach świata, w debacie publicznej często poruszana jest kwestia bezpieczeństwa żywnościowego Polski. Ostatnie lata przypomniały, że jest ono jednym z najważniejszych elementów bezpieczeństwa suwerennego państwa. Przedmiotem poniższej analizy jest ocena bezpieczeństwa żywnościowego Polski.
W debacie publicznej kwestia bezpieczeństwa żywnościowego najczęściej sprowadzana jest do samowystarczalności w produkcji żywności. Stopień samowystarczalności w produkcji żywności wskazuje, w jakim zakresie dane państwo jest w stanie pokryć swoje zapotrzebowanie na poszczególne rodzaje żywności wewnętrzną produkcją. Warto przy tym podkreślić, że nie ma krajów w pełni samowystarczalnych w produkcji żywności. Nawet kraje bardzo rozległe, znajdujące się w wielu, sprzyjających rolnictwu strefach klimatycznych, jak np. USA, nie są w stanie w pełni zabezpieczyć swoich potrzeb w przypadku wszystkich rodzajów żywności, gdyż zawsze znajdą się surowce rolne, których produkcja z uwagi na szczególne wymagania klimatyczne będzie niemożliwa lub nieopłacalna. Dlatego koncepcja samowystarczalności w produkcji żywności sprowadza się przede wszystkim do ogólnego stwierdzenia, że państwo jest w stanie pokryć zapotrzebowanie kaloryczne na żywność swoich mieszkańców wewnętrzną produkcją. Takie podejście nie wyklucza zatem specjalizacji państw w produkcji poszczególnych rodzajów żywności i wymiany handlowej. Innymi słowy państwo może być samowystarczalne w produkcji żywności mimo, że wyspecjalizowało się np. jedynie w produkcji zbóż i w ich przypadku generuje znaczące nadwyżki eksportowe, podczas gdy sprowadza pozostałe produkty żywnościowe. Warunkiem koniecznym jest jednak to, aby w warunkach braku możliwości prowadzenia wymiany handlowej wspomniana produkcja zbóż pokrywała zapotrzebowanie kaloryczne mieszkańców danego państwa.
Warto jednak podkreślić, że choć kwestia samowystarczalności w produkcji żywności jest silnie związana z bezpieczeństwem żywnościowym, to nie są to pojęcia tożsame. Zgodnie z definicją FAO, bezpieczeństwo żywnościowe państwa jest zagwarantowane gdy w sposób trwały spełnione są jednocześnie trzy warunki: żywność jest dostępna, jest ona osiągalna dla społeczeństwa, oraz spełnia ona swoje funkcje odżywcze. W literaturze podawane są bowiem liczne przykłady krajów, które generują znaczące nadwyżki w produkcji żywności i mimo to nie posiadają one bezpieczeństwa żywnościowego, m.in. Pakistan, Gujana czy Tajlandia (kraje te choć eksportują żywność to ze względu na relatywnie niski poziom zamożności są problemy z jej dostępnością dla mieszkańców i jej odpowiednim poziomem jakości i bezpieczeństwa). Jednocześnie wiele krajów, które nie są samowystarczalne pod względem produkcji żywności i silnie zależą od importu żywności charakteryzuje się wysokim poziomem bezpieczeństwa żywnościowego, m.in. Japonia, Wielka Brytania, czy Korea Południowa (kraje te są zamożne, mogą sobie pozwolić na import żywności, która jest osiągalna dla społeczeństwa i spełnia swoje funkcje odżywcze). W konsekwencji naszą analizę podzieliliśmy na dwie części. W pierwszej części zbadaliśmy, jak wygląda samowystarczalność Polski w produkcji żywności na tle pozostałych krajów UE. Z kolei w drugiej części spojrzeliśmy na uzyskane wyniki uwzględniając szerszą perspektywę, dokonując w ten sposób oceny poziomu bezpieczeństwa żywnościowego Polski.
Zgodnie z metodologią FAO jedną z najważniejszych miar samowystarczalności danego państwa w produkcji żywności są współczynniki SSR (Self-sufficiency ratio), które dane są następującym wzorem:
gdzie ???? reprezentuje kraj, a ???? kategorię żywnościową. W konsekwencji, w pierwszym kroku analizy wykorzystując dane FAO obliczyliśmy wskaźniki samowystarczalności dla poszczególnych krajów w UE w następujących kategoriach: zboże, tłuszcze roślinne, tłuszcze zwierzęce, mleko, jaja, mięso, owoce, warzywa oraz ryby i owoce morza. Jednocześnie, w celu wyeliminowania dość wysokiej zmienności danych związanej z silnym uzależnieniem wielkości produkcji rolnej od warunków agrometeorologicznych w danym roku, w kolejnym kroku obliczyliśmy średnie współczynniki SSR za ostatnie 5 lat (tj. za okres 2016-2020 – ostatnie dostępne dane). Uzyskane wyniki wskazują, że Polska charakteryzuje się samowystarczalnością w produkcji żywności aż w 7 z 9 analizowanych kategorii. Jedynie w przypadku kategorii „ryby i owoce morza” oraz „tłuszcze roślinne” Polska nie jest w stanie zaspokoić wewnętrznego zapotrzebowania krajową produkcją. Warto odnotować, że jest to jednocześnie najwyższy wynik w UE (drugi kraj po Polsce, Holandia, posiada samowystarczalność w produkcji żywności w 6 z 9 analizowanych kategorii). Wskazuje to, że struktura produkcji rolnej w Polsce jest bardzo zdywersyfikowana na tle pozostałych krajów UE. Innymi słowy, w skrajnym, czysto hipotetycznym scenariuszu zakładającym zamknięcie granic i poleganie jedynie na krajowej produkcji, polskie społeczeństwo byłoby w stanie utrzymać najbardziej zróżnicowaną dietę.
Następnie wykorzystując wagi wspomnianych wyżej kategorii w koszyku inflacyjnym HICP obliczyliśmy zagregowane wskaźniki samowystarczalności żywnościowej dla poszczególnych krajów UE wykorzystując następujący wzór:
gdzie ???? reprezentuje kraj, a ???? kategorię żywnościową. Celem takiego podejścia, jest sprawdzenie, czy produkcja żywności jest dopasowana do struktury konsumpcji żywności w danym państwie. Uzyskane wyniki potwierdzają sformułowane wcześniej wnioski, zgodnie z którymi Polska jest samowystarczalna pod względem produkcji żywności.
Wsparcie dla sformułowanych wyżej wniosków stanowią również dane wskazujące na wysokie nadwyżki generowane przez Polską w handlu artykułami rolno-spożywczymi. Zgodnie z danymi GUS wartość polskiego eksportu w tej kategorii w 2022 r. zwiększyła się do 47,6 mld EUR wobec 37,6 mld EUR w 2021 r. (+26,6% r/r), podczas gdy import wzrósł do 15,5 mld EUR wobec 12,6 mld EUR (+28,4% r/r). W konsekwencji nadwyżka Polski w handlu artykułami rolno-spożywczymi zwiększyła się w 2022 r. do 15,5 mld EUR wobec 12,6 mld EUR w 2021 r. (+23,0% r/r), osiągając 2,4% wartości polskiego PKB. Jest to jednocześnie jeden z najwyższych wyników w UE (w 2021 r. Polska zajmowała 5 miejsce w UE pod względem relacji nadwyżki w handlu żywnością do PKB, podczas gdy nie ma jeszcze pełnych danych umożliwiających przygotowanie takiego zestawienia dla 2022 r.).
Choć ogólny obraz samowystarczalności Polski wydaje się być bardzo dobry, to warto zwrócić uwagę na krytyczne elementy łańcucha dostaw żywności, których nie uwzględnia przeprowadzona wyżej analiza. Po pierwsze, Polska nie jest samowystarczalna jeśli chodzi o produkcję nawozów mineralnych. Z samowystarczalnością mamy do czynienia jedynie w przypadku nawozów azotowych (choć i ona silnie zależy od dostępności gazu i jego cen), podczas gdy w przypadku nawozów fosforowych, a w szczególności nawozów potasowych, Polska uzależniona jest od importu. Z brakiem samowystarczalności mamy do czynienia również w przypadku środków ochrony roślin, gdzie uzależnienie Polski od importu jest jeszcze większe niż w przypadku nawozów mineralnych. O tym jak duże znaczenie dla stabilności produkcji w branży rolno-spożywczej ma sektor chemiczny przekonaliśmy się latem ub.r., kiedy to ze względu na wstrzymanie produkcji nawozów azotowych doszło do pojawienia się niedoborów kwasu azotowego i suchego lodu, które są wykorzystywane w przetwórstwie żywności.
Kolejnym newralgicznym punktem dla stabilności łańcucha dostaw żywności w Polsce jest sektor paszowy. Choć Polska posiada duże nadwyżki jeśli chodzi o produkcję zbóż paszowych, to podobnie jak cała Unia Europejska mierzy się z deficytem produkcji roślin wysokobiałkowych, który pokrywany jest przede wszystkim poprzez import soi. Podobnie, istotnym czynnikiem ryzyka, widocznym również na poziomie całej UE, jest uzależnienie Polski od importu dodatków paszowych, np. aminokwasów syntetycznych takich jak treonina, lizyna czy metionina, będących ważnymi składnikami mieszanek paszowych.
Zgodnie z definicją FAO, choć samowystarczalność w produkcji żywności jest ważnym elementem bezpieczeństwa żywnościowego, niemniej nie są to tożsame pojęcia. Stąd aby ocenić poziom bezpieczeństwa żywnościowego Polski na wyniki pierwszej części analizy należy spojrzeć jeszcze w trzech wymiarach: czy żywność jest dostępna, czy jest ona osiągalna dla społeczeństwa, oraz czy spełnia ona swoje funkcje odżywcze.
Testem dla dostępności żywności w Polsce były pozrywane łańcuchy dostaw z uwagi na pandemię COVID-19 oraz wybuch wojny w Ukrainie. Ciągłość produkcji żywności w Polsce została na ogół zachowana, sprawnie funkcjonował również mechanizm dystrybucji żywności, dzięki czemu mimo początkowej paniki zakupowej nie wystąpiły trwałe problemy związane z dostępnością żywności w sklepach. Choć oczywiście można szukać przykładów egzotycznych produktów, których dostępność się obniżyła, to na ogół można było substytuować je produktami, w przypadku których niedobory nie występowały (np. olej słonecznikowy, którego dostępność obniżyła się ze względu na wybuch wojny w Ukrainie zastępowany był innymi olejami roślinnymi).
Kolejną kwestią jest odpowiedź na pytanie, czy żywność jest dostępna dla społeczeństwa, czyli innymi słowy, czy gospodarstwa domowe stać na zakup żywności. W tym przypadku kluczowe jest zrozumienie, w jaki sposób funkcjonuje obecnie światowy rynek żywności. Przez ostatnie dekady, dzięki liberalizacji handlu zagranicznego żywnością oraz deregulacji krajowych rynków rolnych, obserwowana jest jego rosnąca integracja. Oznacza to, że ceny na krajowych rynkach żywności zależą w coraz większym stopniu od tego, co dzieje się na światowym rynku żywności, podczas gdy znaczenie czynników lokalnych jest coraz mniejsze. Innymi słowy, to że Polska jest na ogół samowystarczalna w produkcji żywności, a nawet generuje znaczące nadwyżki eksportowe, nie izoluje jej w istotnym stopniu od zewnętrznych szoków cenowych, które występują na światowym rynku żywności (por. AGROmapa z 13.06.2022). W konsekwencji, w dużym uproszczeniu, gdy na światowym rynku żywności mamy do czynienia z jedną ceną danego surowca, kupują go tylko te kraje, które na to stać. W tej sytuacji jak najbardziej realna jest sytuacja, w której kraj generujący trwałe nadwyżki wspomnianego surowca rolnego, będzie miał problem z jego dostępnością, jeśli oferty cenowe z zagranicy będą wyższe niż krajowe i jednocześnie nie zostaną wprowadzone ograniczenia eksportowe. W skali makroekonomicznej w naszej ocenie Polska jest już na tyle zamożnym krajem, że taki skrajny scenariusz nam nie grozi. Natomiast nie oznacza to, że bezpieczeństwa żywnościowego nie może być pozbawiona najuboższa część społeczeństwa, która jest szczególnie narażona na wzrost cen żywności. Zgodnie z danymi GUS, w 2021 r. 4,2% gospodarstw domowych w Polsce zmagało się ze skrajnym ubóstwem. Są to gospodarstwa, których konsumpcja kształtuje się poniżej granicy minimum egzystencji. Choć wskaźnik ten obniżył się przez ostatnie lata (jeszcze 10 lat wcześniej było to 6,8%) to wskazuje on na dość dużą grupę społeczeństwa o obniżonym poziomie bezpieczeństwa żywnościowego.
Ostatniego kryterium bezpieczeństwa żywnościowego, jakim jest wartość odżywcza żywności, odnosi się przede wszystkim do krajów o najniższym poziomie rozwoju, które mierzą się z problemami związanymi z niską dywersyfikacją żywności oraz jej niskim bezpieczeństwem ze względu na brak odpowiedniego nadzoru. W efekcie, w przypadku Polski kryterium to jest bezwarunkowo spełnione.
Podsumowując, uważamy, że Polska charakteryzuje się wysokim poziomem bezpieczeństwa żywnościowego. O jego stabilności stanowią zdywersyfikowana produkcja rolna w Polsce, trwałe nadwyżki eksportowe generowane przez polski sektor rolno-spożywczy, sprawny mechanizm dystrybucji żywności oraz rosnący poziom zamożności polskiego społeczeństwa. Ponadto istotnym elementem stabilizującym poziom bezpieczeństwa żywnościowego jest członkostwo Polski w UE. Nasza ocena dotycząca poziomu bezpieczeństwa żywnościowego Polski jest spójna badaniami firmy Corteva Agriscience, która co roku przygotowuje indeks światowego bezpieczeństwa żywnościowego (Global Food Security Index). Zgodnie z wynikami raportu za 2022 r. Polska zajmuje 21 miejsce na świecie na 113 badane kraje pod względem bezpieczeństwa żywnościowego.
Mimo wysokiego poziomu bezpieczeństwa żywnościowego Polski uważamy, że możliwa byłaby jego poprawa poprzez zwiększenie samowystarczalności w produkcji roślin wysokobiałkowych, dodatków paszowych, nawozów oraz środków ochrony roślin. Uwzględniając, że są to również obszary krytyczne dla całej UE, wskazuje to w naszej ocenie na przestrzeń do skoordynowanych działań wszystkich państw członkowskich.
