W 2020 r., sytuacja materialna gospodarstw domowych nieznacznie poprawiła się pomimo pandemii COVID-191 , która miała znaczący wpływ zwłaszcza na poziom i strukturę wydatków. Gospodarstwa domowe osiągały wyższe dochody, ale w porównaniu z rokiem poprzednim zauważalnie mniej wydawały. Wydatki zmieniały się w odpowiedzi na dynamikę pandemii i wynikające z niej ograniczenia. Poziom przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę w zaokrągleniu do 1 zł wyniósł w 2020 r. 1919 zł i był realnie wyższy o 2,0% (nominalnie o 5,4%) od dochodu z 2019 r. Tym samym tendencja wzrostowa dochodu rozporządzalnego została zachowana, ale jej dynamika została spowolniona. Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w gospodarstwach domowych osiągnęły w 2020 r. wartość 1210 zł i były realnie niższe o 6,5% (nominalnie o 3,4%) od wydatków z 2019 r. Wydatki na towary i usługi konsumpcyjne wyniosły 1165 zł i były realnie niższe o 6,2% (nominalnie o 3,0%) w stosunku do 2019 r.2 Jednocześnie w porównaniu z 2019 r. wzrosły wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe oraz użytkowanie mieszkania i nośniki energii (które mają najwyższy udział w strukturze wydatków). Zmiany te były uwarunkowane zmieniającą się dynamiką pandemii COVID-19 i związanymi z nią ograniczeniami.
Wykres 1. Poziom przeciętnych miesięcznych dochodów i wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych oraz udział wydatków w dochodzie rozporządzalnym w latach 2004–2020
1 W 2020 r. w związku z pandemią i wprowadzeniem różnego typu obostrzeń mających na celu redukcję transmisji koronawirusa poprzez ograniczenie kontaktów międzyludzkich, nastąpiła zmiana dotychczasowego sposobu zbierania informacji od respondentów z wywiadu bezpośredniego na wywiad telefoniczny.
2 Ze względu na wprowadzenie od 2013 r. nowej klasyfikacji spożycia indywidualnego według celu, opartej na zharmonizowanej klasyfikacji COICOP dla wszystkich badań Europejskiego Systemu Statystycznego, wyniki dla okresu 2004–2020 podano w warunkach porównywalnych i do pozycji „wydatki” w latach 2004–2012 doliczono pozycję „składki na ubezpieczenie na życie”.
Dochody i wydatki
W 2020 r. nadal utrzymywało się relatywnie duże zróżnicowanie przeciętnych miesięcznych dochodów i wydatków pomiędzy różnymi grupami społeczno-ekonomicznymi gospodarstw domowych. Podobnie jak w latach poprzednich, najwyższy przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych (2238 zł) oraz przeciętne miesięczne wydatki (1412 zł) na osobę wystąpiły w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym. W tej grupie gospodarstw domowych – w stosunku do przeciętnej dla ogółu gospodarstw domowych w Polsce – zarówno dochód, jak i wydatki były wyższe, odpowiednio o 16,6% i o 16,8% (w 2019 r. odpowiednio o 19,5% i o 17,6%). Najniższym przeciętnym miesięcznym dochodem rozporządzalnym na 1 osobę w 2020 r. dysponowały gospodarstwa domowe rencistów. Ich przeciętny dochód na 1 osobę wyniósł 1522 zł i był o 20,7% niższy od średniej ogólnopolskiej (w 2019 r. niższy o 17,7%). Najniższe przeciętne wydatki na 1 osobę odnotowano natomiast w gospodarstwach domowych rolników (840 zł) i były one o 30,6% niższe od średnich wydatków dla gospodarstw ogółem (w 2019 r. – niższe o 27,0%).
Wykres 2. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny i wydatki na 1 osobę w gospodarstwach domowych oraz udział przeciętnych miesięcznych wydatków w dochodzie rozporządzalnym według grup społeczno-ekonomicznych w 2020 r.
W przypadku dochodów rozpiętość wskaźnika przeciętnych miesięcznych dochodów i wydatków według grup społeczno-ekonomicznych w odniesieniu do średniej krajowej pozostała na zbliżonym do 2019 r. poziomie i wyniosła 37,3 p. proc. (w 2019 r. – 37,2 p. proc.), zaś w przypadku wydatków wyniosła 47,4 p. proc. (wzrost o 2,8 p. proc.). Tak jak w latach poprzednich, najwyższy udział wydatków w dochodach (78,8%) i najniższą kwotę nadwyżki przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych nad średnimi wydatkami (322 zł), odnotowano w gospodarstwach domowych rencistów. Najniższy udział wydatków w dochodach (45,3%) i największą średnią kwotę nadwyżki dochodu nad wydatkami (1014 zł) miały gospodarstwa domowe rolników. W porównaniu z rokiem poprzednim udział wydatków w dochodach gospodarstw domowych ogółem obniżył się o 5,8 p. proc. do 63,0% (w 2019 r. o 1,3 p. proc.). W 2020 r. wystąpił wzrost realnego przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego ogółem na osobę – o 2,0% (w 2019 r. wzrost o 5,0%). Dotyczyło to większości grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych, poza gospodarstwami domowymi pracujących na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym, w których dochody w ujęciu realnym pozostały na podobnym poziomie (spadek o 0,1%) oraz gospodarstwami domowymi rencistów (spadek o 2,6%). Najwyższy realny wzrost dochodów zanotowano w gospodarstwach domowych rolników (o 7,7%), a najniższy w grupie emerytów (o 0,2%).
Wykres 3. Wskaźnik przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego i wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w odniesieniu do średniej krajowej w 2020 r.
Na realny wzrost dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych rolników wpłynął przede wszystkim realny wzrost dochodów z indywidualnego gospodarstwa rolnego w stosunku do 2019 r. (o 12,0%)3 oraz w mniejszym stopniu ze świadczeń społecznych (o 2,7%), przy jednoczesnym spadku nakładów bieżących na gospodarstwo rolne (o 9,4%). W gospodarstwach domowych emerytów odnotowano najwyższy udział dochodów z głównego źródła utrzymania (84,5%), a w gospodarstwach domowych pracujących na własny rachunek – najniższy (68,1%). Różnice w strukturze przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwach domowych w porównaniu z 2019 r. wyniosły od -1,3 p. proc. w przypadku innych dochodów do +1,2 p. proc. w przypadku dochodów z pracy najemnej.
W 2020 r. w wyniku pandemii COVID-19 i jej zróżnicowanej dynamiki występowały zarówno okresy zaostrzania, jak i luzowania obostrzeń sanitarnych, a co za tym idzie w poszczególnych kwartałach tego roku w porównaniu z analogicznymi kwartałami roku poprzedniego nastąpiły zauważalne zmiany w strukturze przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwach domowych. Największe różnice wystąpiły w przypadku dochodów z pracy najemnej, dla których w I kwartale odnotowano spadek udziału w strukturze dochodów ogółem (o 1,0 p. proc. w stosunku do tego samego okresu 2019 r.), a od II kwartału można było zaobserwować systematyczny wzrost (od 1,2 p. proc. w II kwartale do 2,8 p. proc. w IV kwartale). W I i II kwartale 2020 r. odnotowano znaczące zwiększenie udziału dochodów z pozostałych świadczeń społecznych w dochodach ogółem (o 1,7 i 2,0 p. proc. w porównaniu z analogicznymi kwartałami 2019 r.), jednak w kolejnych kwartałach różnice te malały. 4 Zmniejszenie udziału w dochodach ogółem we wszystkich kwartałach w porównaniu z rokiem poprzednim zaobserwowano w zakresie dochodów ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych (największy spadek w II kwartale – o 2,0 p. proc.) oraz innych dochodów (największy spadek w IV kwartale – o 2,3 p. proc.)
4 Zmniejszenie dysproporcji w zakresie dochodów z pozostałych świadczeń społecznych pomiędzy latami 2019 i 2020 w III i IV kwartale wynika z tego, że przed 1 lipca 2019 r. świadczenie 500+ było wypłacane na pierwsze dziecko jedynie w rodzinach najbiedniejszych, a dopiero od tego dnia na drugie i kolejne dziecko niezależnie od dochodów rodziców.
5 W 2020 r. nastąpił wzrost dochodów z rolnictwa w grupie społeczno-ekonomicznej rolników, natomiast spadł w grupie: pracowników, pracujących na własny rachunek oraz emerytów.
6 W ramach tej kategorii uwzględniono dodatek solidarnościowy, z którego mogły skorzystać osoby, które w następstwie pandemii COVID-19 po 15 marca 2020 r. straciły pracę lub ich umowa wygasła. Dodatek solidarnościowy w wysokości 1400 zł przysługiwał od 1 czerwca 2020 r., maksymalnie przez 3 miesiące.
