Z początkiem 2023 r. rząd przywrócił stawki VAT dla paliw i wybranych nośników energii sprzed wybuchu wojny w Ukrainie. Stawki te przez ostatni rok kształtowały się na obniżonym poziomie z uwagi na obowiązywanie tzw. Tarczy Antyinflacyjnej. W przypadku żywności i napojów bezalkoholowych okres obowiązywania zerowej stawki VAT został wydłużony do czerwca 2023 r. Poniżej szacujemy, jaki był wpływ obniżki VAT na ceny żywności.
Obniżka stawki VAT do zera w lutym 2022 r. dotyczyła towarów żywnościowych opodatkowanych dotychczas stawką w wysokości 5%. Towary te stanowią około 80% zakupów w ramach kategorii inflacyjnej „żywność i napoje bezalkoholowe”. Tym samym tarczą Antyinflacyjną nie zostały objęte m.in. cukier, kawa, herbata, czekolada, napoje gazowane, które przed lutym 2022 r. były opodatkowane stawką VAT wyższą niż 5%. Gdyby obniżenie stawki VAT znalazło pełne odzwierciedlenie w cenach detalicznych, ceny towarów żywnościowych objętych Tarczą Antyinflacyjną powinny obniżyć się o 4,8%. Przykładowo towar, którego cena netto wynosiła 100 zł kosztowałby 105 zł brutto przed obniżką stawki VAT, a przy zerowej stawce VAT jego cena brutto powinna obniżyć się do 100 zł czyli spaść o 4,8%. Niemniej jednak z uwagi na różne czynniki (m.in. kształtowanie się marż, konkurencję na danym rynku, dostęp do informacji, presję kosztową) sprzedawcy mogli wraz z wprowadzeniem Tarczy Antyinflacyjnej jednocześnie podnieść cenę netto, co skutkowałoby mniejszą reakcją (niż spadek o 4,8%) ceny brutto na obniżenie stawki VAT. Uwarunkowania, które mogą ograniczać transmisję obniżki stawki VAT na ceny żywności omówiliśmy szczegółowo w MAKROmapie z 10.01.2022.
W celu oszacowania rzeczywistej skali transmisji obniżki stawki VAT na ceny żywności w Polsce skorzystaliśmy z analizy ekonometrycznej – tzw. metody difference-in-differences. W dużym uproszczeniu, metoda ta polega na zmierzeniu różnicy pomiędzy ceną danego produktu przed i po obniżeniu stawki VAT w Polsce. Następnie liczona jest różnica pomiędzy poziomami cen analogicznego produktu w tych samych punktach czasowych w innym kraju. Różnica tych dwóch wspomnianych różnic (difference-in-differences) w obu krajach odpowiada na pytanie jaki był efekt interwencji rządu (w tym wypadku obniżki stawki VAT) na ceny żywności. Metoda ta wykorzystuje założenie o równoległości trendów (zmian w czasie) w obu krajach. Innymi słowy, zakładamy, że gdyby stawka VAT nie została obniżona w Polsce, ceny żywności w Polsce i w wybranym kraju odniesienia zachowywałyby się tak samo.
Jako kraj odniesienia (czyli scenariusz kontrfaktyczny do sytuacji Polski) wybraliśmy Czechy. Wynika to z dwóch czynników. Po pierwsze, ze względu na zbliżoną szerokość geograficzną, rolnictwo w Polsce i w Czechach ma podobne uwarunkowania klimatyczne. Z tego powodu, struktura produkcji rolnej w Polsce i w Czechach jest zbliżona. Po drugie, ze względu na bliskość geograficzną oraz możliwość swobodnego przepływu towarów w ramach UE, istnieją duże możliwości przeprowadzenia arbitrażu w warunkach odchylania się cen produktów rolno-spożywczych pomiędzy tymi krajami. Te podobieństwa potwierdza również analiza statystyczna. Korelacja pomiędzy Polską i Czechami w przypadku poszczególnych podkategorii inflacyjnych w ramach kategorii „żywność i napoje bezalkoholowe” była w ostatnich latach bardzo wysoka i wynosiła przeciętnie 0,80. Jednocześnie rząd Czech nie podjął żadnej interwencji w mechanizm kształtowania się cen żywności w okresie obowiązywania Tarczy Antyinflacyjnej w Polsce. Tym samym założenie, że gdyby w Polsce stawka VAT nie została obniżona, ceny żywności w Polsce i Czechach zachowywałyby się podobnie, jest uzasadnione.
Naszą analizę przeprowadziliśmy na podstawie kilkudziesięciu tzw. grup elementarnych żywności, czyli podstawowych kategorii będących najniższym poziomem w systemie wag służącym do obliczania wskaźników cen na wyższych szczeblach agregacji. Zgodnie z wynikami modelowania ekonometrycznego, obniżka stawki VAT przyczyniła się do zmniejszenia cen produktów żywnościowych, które wcześniej były objęte 5-procentową stawką, przeciętnie o ok. 3%. Oznacza to, że transmisja obniżki stawki VAT na ceny produktów wyniosła ok. 60%. Biorąc pod uwagę, że towary te stanowią 80% wartości zakupów w ramach kategorii „żywność i napoje bezalkoholowe”, to można szacować, że obniżka VAT oddziaływała w kierunku spadku produktów spożywczych ogółem o ok. 2,4%. Uważamy, że niepełna transmisja obniżki VAT na ceny wynikała z silnej presji kosztowej w sektorze rolno-spożywczym i handlu detalicznym (rosnące ceny surowców rolnych, energii, transportu, opakowań i pracy), w warunkach której niektórzy dystrybutorzy żywności starali się wykorzystać zmiany podatkowe do podniesienia swoje rentowności. Biorąc pod uwagę wagę żywności w całym koszyku inflacyjnym, szacujemy, że obniżenie stawki VAT na żywność oddziaływało w kierunku spadku inflacji ogółem w Polsce o 0,6 pkt. proc.
Przy okazji, odpowiednio modyfikując nasz model zweryfikowaliśmy również dwie hipotezy dotyczące mechanizmu ustalania cen przez sprzedawców. Pierwsza z nich dotyczy sztucznych podwyżek cen w styczniu 2022 r. w okresie pomiędzy ogłoszeniem planów obniżki stawki VAT na żywność a wejściem jej w życie. Zgodnie z doniesieniami medialnymi istniało ryzyko, że część przedsiębiorców podniesie ceny netto swoich produktów przed uruchomieniem Tarczy Antyinflacyjnej, aby po obniżce VAT ich cena brutto obniżyła się w mniejszym stopniu w porównaniu do pierwotnych poziomów. Nie znaleźliśmy jednak żadnych dowodów na takie działanie w styczniu 2022 r, co było zapewne efektem monitoringu cen wybranych artykułów żywnościowych przez UOKiK i piętnowania negatywnych praktyk sprzedawców. Druga hipoteza dotyczy rozłożenia efektu obniżki VAT na kilka miesięcy, ponieważ uczestnicy rynku mogli dostosowywać swoją strategię cenową do działań konkurencji. Ta hipoteza również nie znalazła odzwierciedlenia w danych empirycznych. Nasz model wskazuje, że efekt obniżki VAT na ceny zmaterializował się w pełni w lutym 2022 r.
Oszacowane przez nas efekty antyinflacyjne obniżki stawki VAT na ceny żywności są istotne, jednak dużo ważniejsze będzie zachowanie się cen żywności po wygaszeniu Tarczy. Wyniki międzynarodowych badań w obszarze transmisji zmian podatku VAT na ceny wskazują, że ważnym czynnikiem determinującym siłę wpływu przywrócenia stawek VAT do pierwotnego poziomu może być moment wygaszenia Tarczy. W warunkach słabszego popytu konsumpcyjnego firmy, w celu utrzymania i tak pogarszających się wyników sprzedażowych mogą być skłonne w większym stopniu przyjąć na siebie podwyżkę podatku. Z kolei kiedy popyt konsumpcyjny jest silny, firmy są w stanie w większym stopniu przerzucić podatek na konsumentów, bez istotnego pogorszenia wyników sprzedażowych. W naszym scenariuszu bazowym zakładamy, że proces przywracania pierwotnych stawek VAT na żywność będzie realizowany stopniowo (w trzech transzach) i rozpocznie się dopiero w 2024 r. Stopniowy charakter wygaszenia Tarczy Antyinflacyjnej na żywność będzie wynikać z zakładanej przez nas próby uniknięcia przez sprawujący w 2024 r. władzę rząd skokowego wzrostu cen żywności. Niemniej stopniowe przywracanie pierwotnych stawek VAT na żywność będzie umożliwiało łatwiejsze przerzucenie ich na konsumentów (niewielkie zmiany cen będą mniej zauważalne, a w konsekwencji bardziej akceptowalne niż ich skokowy wzrost). Łącząc to z oczekiwanym przez nas ożywieniem konsumpcji od II poł. 2023 r., które potrwa również w 2024 r. prognozujemy, że wygaszenie Tarczy Antyinflacyjnej na żywność doprowadzi do pełnej transmisji podatku na ceny brutto objęte Tarczą (stanowiące 80% wydatków na żywność), a konsekwencji ceny żywności ogółem wzrosną o ok. 4%. Tym samym podtrzymujemy naszą ocenę, że Tarcza Antyinflacyjna na żywność, choć umożliwiła przejściowe obniżenie dynamiki cen żywności, w długim okresie sprawi, że ceny żywności i napojów bezalkoholowych w Polsce będą o ok. 1,6% wyższe niż w scenariuszu, gdyby Tarcza Antyinflacyjna na żywność nie została wprowadzona (efekt wzrostu ceny netto po wprowadzeniu Tarczy, a następnie pełnej transmisji podatku VAT po jej wygaszeniu).
