Samorządy zamknęły 2021 rok dobrym wynikiem finansowym. Dochody wzrosły w większym stopniu niż zakładano, a wydatki okazały się niższe niż w planach przygotowanych przez JST. Sektor wypracował nadwyżkę budżetową, a nadwyżka operacyjna uległa znacznemu powiększeniu.
Zmiany podatkowe obowiązujące od 2022 wprowadzone w ramach Polskiego Ładu, wraz z korektą zmian zakładającą m.in. zmianę stawki PIT z 17 na 12%, wpływają bezpośrednio na finanse samorządów. Obniżka podatków od osób fizycznych przełoży się na zmniejszenie dochodów własnych JST, co będzie szczególnie widoczne w samorządach, w których udział wpływów z PIT w dochodach jest większy, m.in. w metropoliach.
Podniesienie kwoty wolnej od podatku zmniejszy również wpływy z PIT w gminach o wysokim udziale osób najmniej zarabiających. Ubytki w dochodach będą rekompensowane transferami subwencyjnymi z budżetu państwa. Częściową rekompensatę spadku dochodów z tytułu PIT w 2022 samorządy otrzymały już pod koniec grudnia 2021, jako uzupełnienie subwencji ogólnej w kwocie 8 mld zł. Na kolejne lata przewidziano mechanizm wyrównujący i stabilizujący dochody samorządów, zakładający m.in. wypłatę subwencji rozwojowej.
W obliczu mniejszych dochodów własnych oraz silnie rosnących kosztów (m.in. wynagrodzeń, energii, paliw, a także kosztów obsługi długu), JST będą zmuszone do poszukiwania oszczędności. Trudno będzie jednak samorządom rezygnować z inwestycji, które działają prorozwojowo, podnoszą bezpieczeństwo gmin czy odpowiadają na wyzwania związane z ochroną środowiska naturalnego (np. poprzez zmniejszanie energochłonności miast czy spółek komunalnych, obniżanie emisyjności transportu publicznego czy rozwój GOZ), a przy tym mogą być realizowane przy wsparciu finansowym ze źródeł zewnętrznych.
Źródła dostępne dla JST to m.in. Rządowy Fundusz Polski Ład: Program Inwestycji Strategicznych (w pierwszej edycji uruchomionej jeszcze w 2021 przyznano samorządom ponad 23,8 mld zł dofinansowania; budżet drugiej i trzeciej edycji Programu, przewidzianych na 2022, opiewa na kwotę ok. 22,5 mld zł), a także nowa perspektywa finansowa UE na lata 2021-2027 oraz, wciąż jeszcze zawieszony, Krajowy Plan Odbudowy (KPO). Spodziewamy się raczej cięć w wydatkach bieżących, choć przestrzeń na takie działania jest ograniczona, gdyż wiele wydatków JST ma charakter sztywny i obligatoryjny. Potencjalnie oszczędności mogą dotyczyć wydatków na kulturę, sport, dodatkowe zajęcia w szkole, budżety obywatelskie czy promocję. Utrzymanie dobrego wyniku finansowego może wymagać też od samorządów podnoszenia opłat i podatków lokalnych.
Potężnym wyzwaniem dla samorządów, od strony organizacyjnej i finansowej, jest napływ uchodźców z Ukrainy. W pierwszych dwóch miesiącach rosyjskiej agresji Ukrainę opuściło ponad 5 mln osób, a ponad połowa z tych osób trafiła do Polski – głównie są to kobiety i dzieci. Przed samorządami stoi obowiązek zapewnienia miejsca pobytu dla tych osób, opieki zdrowotnej i szkolnej, co, do tej pory, przebiegało przy dużym wsparciu organizacji pozarządowych, oddolnych inicjatyw mieszkańców i sektora prywatnego. Na realizację dodatkowych zadań związanych z organizacją pobytu obywateli Ukrainy samorządy otrzymają dodatkowe środki z Funduszu Pomocy dla Ukrainy
Wojna za wschodnią granicą Polski wpływa negatywnie na wiele sektorów gospodarki, m.in. poprzez podwyżki cen energii, surowców do produkcji, zaburzenia w transporcie, odpływ pracowników, czy hamowanie popytu na niektóre kategorie towarów i usług. Sankcje wprowadzane przez UE na Rosję i Białoruś mogą wpłynąć na funkcjonowanie przedsiębiorstw mocniej eksponowanych na te rynki (zarówno od strony popytowej, jak i podażowej), co może z kolei odbić się na wpływach z CIT w gminach o większej koncentracji takich firm. Dodatkowo mogą ucierpieć gminy turystyczne, szczególnie zlokalizowane przy wschodniej granicy Polski.
Aktualnym problemem JST pozostają kwestie niedofinansowania niektórych zadań zleconych, przede wszystkim w oświacie i służbie zdrowia. Rosnąca presja na wzrost wynagrodzeń oraz konieczność transformacji obu systemów (cyfryzacja, podnoszenie jakości usług) wymagają wysokich nakładów finansowych.
W wielu miastach nadal nie powróciły do poziomów sprzed pandemii przychody ze sprzedaży biletów komunikacji miejskiej, co wynika ze zmian w modelu mobilności mieszkańców, w tym mniejszej skłonności do przemieszczania się w związku z pracą zdalną/hybrydową oraz częstszym korzystaniem z prywatnych środków transportu. Rosnąca popularność pracy zdalnej może też przyhamować odpływ mieszkańców z mniejszych miast do dużych metropolii, co z kolei może pozytywnie wpłynąć na rozwój ośrodków subregionalnych i podmiejskich.
Mimo zmian podatkowych obniżających dochody własne samorządów i wyzwań, przed jakimi stoją obecnie JST spodziewamy się utrzymania dobrego wyniku budżetowego w 2022, choć nadwyżka operacyjna może ulec skurczeniu. Trudniejszy może okazać się 2023, w którym nadal będą odczuwalne konsekwencje wojny w Ukrainie, a środki osłonowe rekompensujące samorządom ubytek dochodów z tytułu udziałów w PIT przewidziane na ten rok będą niższe.
***Materiał pochodzi z raportu NBP: “Finanse JST. Raport Roczny 2021. Analizy Sektorowe” którego pełną zawartość możesz zobaczyć i pobrać klikając w poniższy przycisk:
